Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

өнімді жұрнақ.  Мысалы иінді,  іиайынды, жуынды, 

дер тілімізде жалпы ежелден бар дағдылы сөзжа- 

самдық модель (үлгі) бойынша пайда болған жа- 

салымдар.  Өрмек жіптерініц тоқуға келмей қал- 

(Қ асим анов).  ІЛөп  біткен.  Қора  мацында  кыс- 

Құранды  -ы нды //-інді ж ұрнағы н ы ң   сөзжа- 

сам ды қ  қы зметі  кеңес  дәуірінде  одан  әрі  етек 

ала  түсті.  М ысалы,  ол  арқылы  етістік  негізден 

ж асалған   қорытынды  (зак л ю ч ен и е,  вы вод), 

ерітінді (раствор), туыиды (произведение,  созда- 

н ие), тігінді (пош ивка), көбейтінді (произведе- 

ние),  қосынды  (сумма,  слож ение),  үйінді  (свал- 

ка),  қайнатынды  (настой),  қалынды (отход)  т.б. 

С ондай-ақ етістік негізден туынды түбір зат 

атауын  ж асайты н  -ы м паз//-ім п а з  құранды  аф - 

ф и ксінің де  сөзтудыры мдық табиғаты  ерекш е- 

леу.  Қ азақ  тілінде  мұндай  құрылымды  туылым 

да санаулы,  мысалы: жецімпаз (победитель), жой- 

Бұлар  -  кеңес дэуірінде пайда болған  жасалым- 

дар.  Олардың  қазақ  тілінде  бұлай  затты қ  тия- 

нақты лық,  терминдік статус алуы орыс тіліндегі 

сөзтапты қ тегімен  байланысты.  Бүл кецес боль- 

іиевиктік партияныц жойымпаздарға,  шакырым- 

паздарға  қарсы  күресте  қалай  осіп  жетілгенін 

көрсетті (Қазыбаев).

Құранды   -ташы аф ф иксі  бақташы (< бақ+  

ташы) дериватында  ғана сақталған.  Оның әсіре- 

се  -т а  б өл ігін ің   л и н гв и с т и к а л ы қ   таб и ғаты  

көмескі.  Ол  бұл  жерде  дәнекерлік  (инф икстік) 

қы змет  атқары п  тұрған  ф ормант  па,  ж оқ  әлде 

өзге бір көне, таусынш ық құбылыс  па - бұл  ара- 

сы әзір беймәлім.  Оның үстіне ф онетикалық  ва- 

рианты да жоқ.

С ондай-ақ  құранды  -палық,  -малы қ жұрна- 

ғы да бірді-екілі-ақ туынды  соз жасайды. Қара, 

төре ауырмалықтар арылғандай қып-қызыл  бо-

лып, көзін қүйқылжытып отыр (Жансүгіров); Абай 

биылғы жүттыц ауыртпалығын желілеп сөйледі 

(Әуезов).

С озж асамды қ -мшы форманты да солай бір- 

екі-ақ етістікке жалғанады.  Мұндай  құрылымды 

жасалымдар тілімізде әдетге субстантивтенген сын 

атауы ретінде қолданылады,  мысапы: Ауызбен өрақ 

Ал  бізге әзірше етістік  негіз бен -шек жұрна- 

ғы н ы ң   өзара  сөзж асам ды қ  қаты насқа  түсуінен 

қазақ  тілінде  пайда  болған  не  бәрі  бір-ақ  қана 

туынды  түбір  зат  атауы  белгілі.  Ол  -  бүркеншек 

жяс&пъты.Алғайдыц қүба жөнына Жайылған қой- 

ым  сыймаса.  Ж үз  бүркеншек,  жүз  қоспен  Қатар 

жүріп жинаса (Ақтамберді).

Сөзж асамдық  -нда құранды ж ұрнағы  да со- 

лай  бір-ақ сөзде  кездеседі.  Ол бүра етістігіне жал- 

ғаны п,  жалпы  халы қты қ сіт&түъғыбүранда тер- 

минін жасаған.  Осы жерде мына бір дерекке көңіл 

аударғы мы з  келеді: Ъигипіи  ‘к о л и к и ’  о т /ш г ‘кру- 

тить,  скручивать’  (Э.В.Севортян).  Қазақ тіліндегі 

туынды  түбір  бүранда  зат  атауы  азербайж ан 

тіліндегі  осы  Ьигипіи дериваты мен  әбден  салыс- 

тырымды.  Бұл туылым  қазақ тілінде күрделі тер- 

мин  құрамында да жұмсалады  (цилиндірлі бүран- 

да). Кереге ағаіитарын бұрандамен бекітеді (Қаси- 

манов).  Қазақ  тіліндегі  осы  бұранда  жасалымы 

баш құрт  тілінде  “борамта  -  изви ли н а”  түрінде 

қолданылады.