Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

ЖҮРНАҚТЫ  ЗАТ ЕСІМДЕР

319

лары ондайлық көп емес, айналасы он-онбестей 

ғана: таяныш,  сүйеніш,  алданыш,  куаныш,  жұба- 

ныш,  күйініш,  сүйінііи, уаныіи,  сағыныш,  аяныш, 

төсеніиі,  шөміш т.б.

С о ң ғы   туы нды   сөз  ш ом ы л  е тіс тіг ім ен  

түбірлес: чомиіи ‘черпак,  уполовник’  от чом  ‘ку- 

п аться’  (Э С ТЯ ).  Ыстыкка кол батпаған шөміш 

баткан (Ш ернияз).

-а қ //-ек ,  -ы қ //-ік ,  -қ //-к . Тіліміздегі ендігі 

бір өнімді жұрнақ - -ак//-ек,  -ы к//-ік,  - к //- к  фор- 

манты.  Ол арқылы етістік негізден ж асалған ту- 

ынды  түбір зат атауларын  мынадай  сем антика- 

лы қ  топтарға  бөліп  қарастыруға  болады:  тер- 

миндік жасалымдар  (корык  < коры+к -  заповед- 

ник,  салык  <  сал+ык  -  налог,  кадак  <  када+к - 

крупозное  воспаление легких, түрак  < түр+ак - 

жилье,  бүйрык  <  бүйыр+ык,  жинак  <  ж ина+к  - 

сборник,  санак  <  сана+к  -  перепись,  ж асак  < 

жаса+к -  отряд, жатак < жат+ак -  общежитие 

т.б.)  Бұл келтірілген  зат атауы туы лымдарыны ң 

қай -қай сы сы  да тілімізде жалпы  бұры ннан  бар 

сөздер.  Бірақ  оларды ң  қазіргі  терм индік  стату- 

сы,  терминденуі,  яғн и   м ағы налары н ы ң  белгілі 

бір пэндік бейім алуы кеңес дәуірімен байланыс- 

ты.  Қазіргідей  тұрақты  бір  кэсіптік  бейім,  тер- 

миндік дербестік оларда бұрын болмаған.

Сөзж асамды қ осы  -а к //-е к ,  -ы к //-ік ,  - к / /- к  

ф орманты  мен  етістік негізден  қалы птасқан ту- 

ынды түбір зат атауларының бұл  пэндік,  кэсіптік 

түрде келетіндерінен басқа ж алпыхалықтық си- 

паттағылары да бірталай.  Өздерінің мағыналары 

ж ағы нан  бұлар  да  заттық  тиянақты лы қ  алған, 

я ғн и   белгілі  бір  заттың  не  бір  нақты  процестің 

атауы ретінде қолданылады, мысалы: ж абык(кшз 

үйдің ж абығы), білік, елек, күрек, доцгелек, төсек, 

білек, тырнак, кармак, косак, түяк, кияк,  үлтарак 

(<үлтар+<ік),  кесек,  орак, тағы   осы  сияқты лар. 

ІЛыдай  алм ай  кыз  Қүртка  және  де  аіиты  жа- 

бықты.  Жабықтан көзін салыпты (Қобыланды); 

Қүдай қосқан қосағыц Жецеіиемді кімге тапсыр- 

дыц  (Сонда);  Түяғы  бүтін  түлпар  жоқ,  Қияғы 

бүтін сүцқар жоқ (Әуезов).

Тілімізде мағыналары жағынан  номинация- 

лануға бейім  бұлардан  озге де туынды  түбір  зат 

атаулары  барш ылық.  Ж оғары дағы лар  сияқты  

бұлар да - жалпыхалықтық сипаттағы,  көпшілік 

қолды дериваттар: жүрек,  таяқ,  еміздік,  тамыз- 

дық, қарақ, ойық, тілік, бүлақ, үіиақ, кертік, күзек, 

көлік  (<  көл  ‘жегу ’ +   -ік).

Етістік  негізге  - а қ //- е к ,  -ы қ //-ік ,  - қ / / - к  

жүрнағы жалғану арқылы жасалған туынды түбір 

зат атауларының тағы бір үлкен тобы бар.  Бұлар-

дың  жоғарыда  келтірілген  дериваттардан  айыр- 

машылығы:  мағыналарынан  ілгеріде аталғандар- 

дағы дай  атаулық  ти ян ақты лы қ  байқалм айды . 

Олар  көбінесе  белгілі  бір  эрекеттің  (процестің) 

статикалық  қалпымен  ғана  байланысты  болып 

келеді.  Бұл салатуылымдарды  процестің, эрекетгің 

атауы ретінде дербестенген лексемалар қатарында 

алып  қарауға  болады:  ойнақ  (<ойын+ақ),  өксік 

(<өксі+ік),  ырғақ(< ырға+қ), толғақ (<толға+қ), 

тілек(< тіле+к), сезік (<сез+ік), жазық (<жаз+ық), 

қы лы қ  (< қ ы л+ ы қ ),  к ү й ік   (<  к ү й + ік ),  т үсінік 

(<  түсін+ік) т.б.

Етістік иегізбен осы -а қ//-ек,  -ы қ//-ік,  - қ //- к  

ж ұрнағы ны ң  өзара  созж асамдық  қаты насы нан 

пайда  болған  зат  атауы  жасалы мдарыны ң  енді 

біразы өздерінің әуелгі тектік сипаты,  сырт қал- 

пы, тұлғасы ж ағы нан сын атауымен  құрылымдас 

болып  келеді.  Олар  м ағы насы жөнінен де  солай. 

Ал туынды түбір зат атауы  статусына субстантив- 

тену жолымен  ғана ие бола алады. Ал  жоғарыда- 

ғы  осы  құры лы мда  қалы птасқан  туынды  түбір 

зат  атауларының  барлы ғы   ж алпы халы қты қ  си- 

паттағылар.

Қазақ тілінде созжасамға қатысты алқа (алқы) 

деген де форма бар.  Ол екі-ақ етістік негізге қосы- 

лып  жұмсалады: қоналқа (қоналқы),  басалқа (ба- 

салқы).  Ж ұрнақ  па,  ж оқ әлде дербес соз бе  -  бұл 

жағы  әзір  көмескі.  Біз  бүгін  үшіниіі  қоналқаға 

Мүсэлім  деген  бидіц  аулында  едік  (Торайғыров); 

Салт  атты,  т үйелі  жолауіиы  ымырт  үйіріле 

Қамысколдіц  жағасында  қоналқы ға  т оқт аған 

(А манш ин);  Бас қосып,  бір біріне басалқы айтып 

(Ізтілеуов).

Етістік  негізбен  сөзж асам ды қ  қаты н асқа 

мұндай  сирек түсетін  ж ұрнақтар  қатарына  сон- 

д ай -ақ  -тік,  -м ы қ  ф орманттарын  да  жатқы зуға 

болады:  Менен бір білместік өтті (Ж ансүгіров); 

...быламық  ішейін  деген  асым  ба  еді  (“ Үш  ғасыр 

жырлайдьГ);  Біз кол түсына жете бергенде қыла- 

м ы қ түсе бастады (Ж үнісов).

Булам иқ  “болтуш ка”  от  була  “см еш ивать” 

(Севортян). Б уластістігі  қазақ тілінде де бар: жы- 

лама,  балам,  жылама козіц жасыц бүлама (Фоль- 

клор).  Қазақ  тілінде  сондай-ақ  қыла  етістігі  де 

қолданылады.  Өйткені  оған -у форманты  жалға- 

нып қылау дериваты ж асалған: Ж үқалац қырбық 

қар,  не қылау күн сайын болады (Әуезов).

Демек  қы лам ы қ  гіен  қылау  -  озара  ортақ 

түбірлі жасалымдар.

Қ азақ  тілінде  бір-бір  етістікке  ғана  ж алға- 

нып  туынды  түбір  зат  атауларын  жасайтын  тау- 

сы нш ы қ  (яғни  реликтовый)  жұрнақтар  да  бар.

320

СӨЗЖАСАМ

Мысалы,  -кел,  -ғи,  -ір,  -еш дегендер - сондай фор- 

мантгар (өткел, кырғи, түйір, кертеіи).  Рас, мұнда- 

ғы өткел туылымы тіліміздегі  іиатқал лексем а- 

сымен тұрпаттас, құрылымдас сияқты.  Олай бол- 

ған жағдайда олардағы -кал мен  -кел жұрнақта- 

рын озара фонетикалық вариант ретінде алып қарау- 

ға тура келеді.  Бірақ солай екенін, ш ат қалсөзінің 

ш дттүбірінің етістік екенін әлі дәлелдеу керек.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: