Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

жүктеу 38.54 Mb.

Pdf просмотр

бет	529/1319
Дата	10.02.2022
өлшемі	38.54 Mb.
	#17147

1 ... 525 526 527 528 529 530 531 532 ... 1319

kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA

-ар, -ер, -р. Бұл ж ұр н ақ етістік негізбен

сөзж асам д ы қ қ а ты н а сқ а көп түсе бермейді.

Тілімізде ол арқылы ж асалған туынды түбір зат

атаулары сан ж ағы н ан жалпы санаулы деуге бо-

лады. Бұл ретте, мысалы, мына бір дериваттар

жиі айтылады: жансар ( <жабыс+ар), қосар ( <қос-

+ар), жанар (<жан+ар). Көздерінің жанары қыз-

ғы лт т ау ұшқын шашып, танадай жарқырайды

(М үсірепов); Алыстан ғаш ық болып келгенімде,

Жапсардан сөз сойлейсің мойның созып (Айтыс);

Қосарына жүйрік ат алм а ға н жүргінші бірен-са-

ран (Әуезов).

Ал кесер, ойнар, қырқар, бүзар дегендердің атау-

лы қ (яғни номинациялы қ) дербестігі, заттық ти-

янақты лығы дәл мұндай емес. Соңғылар мысалы

туынды түбір зат атауы деңгейіне субстантивте-

ну жолымен жүре келе кейін жеткен. Бұлар шын

мәнінде окказионалдық, я ғн и белгілі бір аймақ-

тағы тұрғындардың тілінде ғана айтылатын туы-

лымдар:  Ж ауға  барсаң  кесерді  ал.  Д а уға   барсаң

іиешенді ал (Алпамыс);  Өлеңдері сотқар мен бұзар-

лардың  талайын  т аңбалаған  (Әуезов);  Ойнар

көбейсін.  ( Сонда);  Қырқар көбейсін (Фольклор).

ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР

317

Тілімізде осы -ар, -ер, -/?форманты арқылы

етістік негізден қалыптасқан бірер антропоним

де кездеседі.  Мысалы Ойнар,  Өсер, Кәпжасар, Мың-

жасар ( Ойнаров,  Өсеров,  Копжасаров,  Мыңжаса-

ров) түрінде келетін жеке адам  аттары  (фамилия-

лар) бар. Бүлардың дериваттық сипат алуы етістік

негіз бен созжасамдық -д/?('-ет?,-/?)формантының

өзара жай біріге салуынан гөрі бүл бірліктің жал-

қы есімдік статус алуымен көбірек байланысты

сияқты.

- ғ ы / / - г і , - қ ы //- к і. Қ азақ тіліндегі туынды

түбір зат атауларын жасайтын ж ұрнактарды ң

көпшілігі онімді болып келеді. Ондайлардың қата-

ры на -ғы //-гі, - қ ы //-к іформантын да жатқызуға

болады. Сөзж асамды қ бұл жұрнақ сөз таптары-

ның ішінде әсіресе етістікке жиірек жалғанады.

Ол арқы лы етістік негізден пайда болған туы-

лымдардың дені тілімізде нақты зат атауларын

білдіреді,  мысалы:  ішірткі (<ішірт+кі),  тебіңгі

(<тебің+гі),  т аралғы   (<тарал+ғы),  боктергі

(<боктер+гі), сыпыртқы (<сыпырт+қы), шықбырт-

қы  (<шықпырт+қы),  жоңғы  (<жоң+ғы),  сүргі

(<сүр+гі),  үскі (<үс+кі),  бүрғы (<бүр+ғы),  шалғы

(<іиал+ғы),  ашытқы (<ашыт+қы)т.б.  Жасатты

үсталарға жоңғы,  қашау (Тұрманжанов);  Қара-

сазда жүруші ең қара іиалғы ( М ақатаев);  Бөрібай

қос торыға шыбыртқы көтерді(Жармағамбетов);

Үйшінің  үскісіндей  өткір  т ілім   (Ш е р н и я з);

Қарақүс, ақсары бөктергілер жемтікке үйіле қонып

дэніккен  (Әуезов);  Зағип  дімкэстің  екі  тамшы

ішірткіден оңалатыны бар (М ағауин).

Етістік негізбен -ғы //-г і, қ ы //- к і ж ұрнағы -

ның озара созжасамдық қатынасқа түсуінен пайда

болған жаңа жасалымдардың енді бір үлкен тобы

ж алпы халы қты қ сипаттағы дан гөрі белгілі бір

кәсіп түрім ен, ғылым және өнер-білім салала-

рымегГбайланысты пәндік ы ңғайдағы терм ин-

дер болып келеді, мысалы:қүрылғы (устройство),

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями:

1 ... 525 526 527 528 529 530 531 532 ... 1319