Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| арасында шанышпасы да болды (Әуезов); Соның
бір үлкен бұрмасына түсті де жүре берді (С он- да); Пэрмендеп салып жібергенде, имесі суырылып шыкты (И м анбаев); Біздің әкей м ен Қаңтарбай біреудің итермесі м ен айтағына да ере коймай- тын адамдар(\к\лш & ъ). Тілімізде термин сипатындағы туынды түбір зат атаулары негізінен кеңес дәуірінде пайда бол- ды, мысалы: жапсырма (вкладыш ), м элімдеме (заявление), көиіірме, баскарма (накладка),/со/?ь//иш (сплав), тұндырма (отсадка), жалғастырма (пере- мычка), жүктеме (нагрузка), аныктама (дефини- ция), түйіспе (стык), жалдама (наем), жолдама (направление),&7С/иалш (почин), кескіндеме, тап-
езов); Қондырмалы кескіндеме саласындағы еңбек- терімен корінеді (“ Парасат”); М ұғалім жүкте- месінің кәптігін айтты (“ Қ аз.м ұғ.”); Иса бірден оз желдірмесінің желісіне түсіп кетті (Ж арма- ғамбетов); Жоғарғы ұлыктарға апаратын мэлімде- месі (Әуезов); Ол география, тарих жэне тіл білімі түйіспесінде дамып келеді (Әбдірахманов). Қ азақ тілінде етістік негіз бен -м а //-м е , п а // -пе, -бсі//-бе ж ұрнағы ны ң сөзжасамдық қаты на- сынан пайда болған туынды түбір зат атаулары- ның ендігі үлкен саласы байырғы халықтық ұғым- мен, халы қты ң озіндік тұрмыс ж ағдайы м ен эт- номәдени ерекшелігімен байланысты болып ке- леді. М ұндай қазақ ескіліктеріне қатысты туын- ды түбір зат атаулары тілімізде бірталай. Кейбірі, мысалы, мыналар: сүйретпе, ыктырма, тоңкайма, жаппа, саптама, каптырма, кездеме, откізбе, откер- ме, толғама, байымдамаі.Ь. Н ом инациялы қтия- нақтылығы жағынан бұларды да жалпы терминдік тіл құбылыстары қатарында, атаулар ретінде алып қарауға болады. Қарапайым жұрт откізбесін ар- занға түсіріп алам деп жүр (Абай); Кей коныста ұраңкай, абылайша, жагта, итарка, аласа күркелер тігіледі (Әуезов); Тоңкаймалар - үіи канат, торт канат үйлер ж алп-ж алп етеді (Аймауытов); А яғы на жаңа кара сапт ама киіпт і (Әуезов); Қымызшылар суретпелерді толтырып... (Сонда); Һеш уруш толғамасыз болмас (Радлов). “ Тулгама как способ ведения боя... ” (Кчяшторный, Султа- нов). Әліптеме, байымдама шығарма ішінде ара- лас келіп отырады (Байтұрсы нов). Ал өткерме туынды зат есімі ж алпыхалықтық қолданымда кездеспейді. Оны локальды қ сипаттағы термин ретінде ғана алып қарауға болады. Бұл дериват Торғай, Қостанай аймағында сақина мағынасында жұмсалады. Онда да “сақина деген әйтеуір аты бар, саусаққа откізуге жарайтын бірдеңе” деген сияқты ж ағы м сы з экспрессияда қолданылады, қомсынуды білдіреді. Ал біздің соз етіп оты рға- нымыз - “откізетін, сататы н” мәніндегі откерме туынды зат атауы. Қол сауда жасап, азын-аулак
откерм е си яқты , бұл өткерме де - оккази он ал- ды қ сипаттағы жасалым. Терм ин ретінде әбден
ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР 315
тиянақталған туынды зат есімдерге мысалы қыс- тырма (<қыстыр+ма), жапсырма (<жапсыр+~ м а), ж үлқыма (<ж ұлқы +ма) т.б. жатады. Сұраққа ... қыстырмасыз, нақты жауап береді (М ағауин); Ақыры ж ұлқымадан аман іиыққан (Сонда); Қабырға атаулыда сылаужоқ, баттас-
тілінде сон дай-ақ өзінің тектік сипаты ж ағы - нан субстантив екеніне қарамастан, домбытпа лексем асы ны ң да м ағы насы абстракты болып келген. Бірақ ол да өзінің сырт қалпы, тұрпаты ж ағы нан туынды түбір зат атауы статусына то- лы қ ие болған. Үлық бетінен ықпаңдар, дом-
Осы ш ағы н үзіндідегі қауым сөзін кім-кім де бірден тұтас бір бүтін сөз ретінде алып қарай- ды. Бірақ ол ш ын м энінде ондай сөз емес. Он- дай еместігін тағы да сол тіл деректерінің өзде- рінен көруге болады. Жамандықтың белгісі - Қаумаға басы енбеген. (“ Үш ғасыр жырлайды”) Қауым сөзі сияқты , бұл жерде қаума да сол “топ, көпшілік” ұғымын білдіріп тұр. Қауым лек- семасының нақты құрылымы, яғни туындылы- ғы әсіресе мына деректен айқын аңғарылады: Ноғайың аз, қалм ақ қау, Бір күні келер бетпақ жау (Қамбар батыр). Бұл мысалдағы#оу сөзі де сол “ көп” мағынасында қолданылған. жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|