Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

лексем асы н  да  осылай,  етістік  негізге  (мақта 

түбіріне) -н форманты жалғану арқылы жасалған 

дериват деуге болады.

Сөзж асамды қ бұл -а н//-ен ,  -ы н//-ін,  -н фор- 

манты  етістік  негізді  зат  атауларын  жасайтын 

өнімді ж ұрнақтарға жатады.  Ол арқы лы   мұндай 

құры лы мда ж асалған дериваттардың  мағы насы 

нақты лы   болып  келеді,  мысалы:  толқын  (<тол- 

қ ы + н ), серпін  (< серп і+ н ), тебін (< теп + ін ),  ағын 

(< ақ+ ы н )  дегендер  белгілі  бір  процестің  атын 

білдірсе,  шығын  (< ш ы қ+ ы н ),  түйін  (<түй+ ін), 

+ ы н )  тәрізді  туылымдар  белгілі  бір  іс-әрекеттің 

статикалы қ  қалпы н  аңғартады .  Тіліміздегі кісен 

лексем асы  да жалпы  осы  құры лы мда қалыптас- 

қан ,  я ғн и   м ұндағы етістік негіз кісе<  көне түркі 

кіза  ‘спутывать,  связы вать’  (Д Т С )+   -н.

-й .  Қ азақ тілінде  етістік пен  осы -й   форман- 

ты ны ң  өзара  сөзж асамдық  қаты насы нан  да  ту- 

ынды түбір зат атаулары жасалады.  Бірақ мұндай 

құрылымды дериваттар тілімізде көп емес,  санау- 

л ы -ақ: қақпай (<қақпа+й),  қурай (<қура+й),  орай 

түбіріне  ж алғаны п,  адам ны ң  сырт  қалпы ндағы  

бір табиғи белгіні білдірсе, қура туылымына қосы- 

лып  өсімдік атауын,  ботаника терминін жасаған. 

С ондай-ақ  қақпа  етістігі  мен  -й  форманты нан 

пайда болған қақпай туынды түбірі де  солай  ата- 

уыш тық ұғымды, яғн и   процестің атын  білдіреді. 

Орайы  нешеу  екен,  тобесін  қарашы  (М ұқанов); 

Олардың қалауы мен қақпайына еру - озін өзі аямау 

(Сонда).

ынды түбір зат атаулары да онш а көп емес.  Бірақ 

олардың барлығы  нақтылы бір зат атауы ретінде 

жұмсалады. Я ғни бәрі де толық номинация дәре- 

жесіндегі дериваттар болып табылады.  М ысалы, 

т үт қа  (<т үт +қа),  ж оңқа  (<ж оң+қа),  бүрге 

(<бүр+ге) туылымдары бүгінде тек зат атауы рет- 

інде  қолданылады.

-қ ы н //-к ін ,  - ғ ы н //-г ін .  Бұл  ф орм ант  қазақ 

тілінде етістік негізді туынды түбір зат атауларын 

жасайтын өнімді ж ұрнақтардың  қатарына жата- 

ды.  Ол  көбінесе дауыссыз дыбысқа біткен етісті- 

ктерге жалғанып  келіп отырады.  Етістік негізден

ЖҮРНАҚТЫ  ЗАТ ЕСІМДЕР

311

-кы н//-кін,  -ғы н//-гін форманты арқылы жасал- 

ған туылымдар адамның бітім-пішінін,  келбетін 

немесе бір затпен,  әрекетпен,  табиғат құбылы- 

сымен байланысты заттық ұғымды білдіреді, мы- 

салы:  Көп  үзам ай-ак  каншама  заманнан  бергі 

өскіні  кураған  ку  камыска  жаңа  үшкын  түсті 

(М ағауин); Мүндай үсак адамдардың көздейтіні 

бір  ғана  жүткыны  (Бегалин);  Ж иырма  ж ылға 

созылған  сүргін  кезінде  Кошімнің  ж акын-жүра- 

ғаттары  жесірге  түсіп  жататын  (М ағауин). 

Осы мысалдардағы өскін, үіикын, жүткын,  сүргін 

туынды  зат  атаулары  сияқты ,  тілімізде  таскын 

(< тас+ қы н ),  келгін  ( “ п р и ш е л ец ” )  < кел + гін , 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: