Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| -дырық//-дірік. Сөзжасамдық бұл ф ормант-
тың түрік тілдерінде -дирек, -дуруқ//-дүрік, -ты- ры қ//-т ир ик, -т уруқ//-т үрік варианттары бар. М ұ н ы ң қ ұ р ы л ы м ы н е г із ін е н м ы н а тү р д е түсіндіріледі: көзілдірік < кәз (зат атауы) + -іл ( е т іс т ік т ің е к ін ш і ж а қ б ұ й р ы қ р а й ы н ы ң көрсеткіші) + -дыр (өзгелік етіс форманты немесе -тұр етістігі) + - ы қ //-ік зат атауын жасайтын жүрнақ. Қазақ тілінде сөзжасамдык,-дырық//-дірік ф орманты санаулы -ақ туынды зат есімде кезде- седі. Олар мыналар: кекілдірік, көгілдірік (<когіл- си н ева+ дірік), мойынт ұрық (-м о й ы н т ы р ы қ ), төбелдірік, табалдырық, сағалдырық, өмілдірік, тұмылдырық, паналдырық, уылдырық (үілдірік). Бұлардың ішінде әсіресеөмілдірік, паналдырық ту- ылы мдарының түбірі құрылымы ж ағы нан да, семантикасы жоніне де көмескі. Ал уылдырық (уілдірік) лексемасы н тіліміздегі уылж у етістігі- * Кейде созж асамды қ -ш а к //-ш е к ф орм анты ны д ды бы сты қ ж ағы пан ғапа болектеніп түрған ж ініш ке түрі (“узкая разновидность” ) ретінде түсіндіріледі. 302 СӨЗЖАСАМ
мен түбірлестіруге болатын сияқты . Шауып жа- тқанымыз уілдірігі элдеқашан төгіліп қа лға н қу қамыс (С ы ланов); Қазының уілдірігін салып, қымыздан қүны ға ішкен жас жігіт... (Бегалин). Осы жерде көніл аударатын бір нәрсе: көзіл де, т абалца, сағал да, өм іл де, т үм ы л да, панал
сонар ды бы сқа аяқталған. Бұл ж ағы нан оларды бір моделдегі (бір сөзж асамдық үлгідегі) дери- ваттар деуге болады. Ж алғанаты н ж ұрнақты ң б әр ін е о р т а қ т ы ғы , я ғ н и о л ар д ы ң бір ған а ж ұ рн аққа телімді болуы осы бір үлгілестіктен, дыбыстық аяқталымның осы бірдейлігінен келіп ш ығады. Түркологияда -дырық пен -ылдырық форманттары ара-тұра өзара вариант ретінде си- патталады. Паналдырық, көгілдірік д егендер тілімізде қазір сирек ұшырасады. Киізден панал-
- ы м // - і м . Бұл ж ұрнақ - өзінің сөзжасам- ды қ табиғаты жөнінен жалпы етістік түбірлерге ғана ж алғаны м ды . Ал қазақ тілінің өзінің бай- ы рғы есім создерімен сөзж асам ды қ қаты насқа түспейді. Бірақ тілімізде түбір зат есім мен осы -ы м //-ім ж ұрнағы ны ң бірігуінен пайда болған туынды зат атаулары мүлде ж оқ емес. Бұл ретте мысалы қайырым, мейірім, қарым туылымдарын, тек осы үшеуін ғана атауға болады. Бұлар қазақ- ты ң озінің төл сөзі негізінде ж асалм аған. Үше- уін де мөтивациялап, яғни негіздеп тұрған - кірме сөздер. Бұл үш дериваттағы қайыр - араб сөзі,
элем енті. Қ азақты ң б ай ы рғы есім сөздерінен - ы м //-ім фөрманты арқылы туынды сөз жасал- майды дейтініміз міне өсы себепті. Өзге түрік тілдерінде де сөлай. -п а р //-м а р . Сөзжасамдық бұл -п а р //-м а р ф өрманты арқылы пайда болған туынды түбір зат атаулары тілімізде жалпы ара-тұралап қана ұшырасады. Олар иысалы іиоқпар, түлпар, қат-
жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|