Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

қазақ  тілінде  де  ендігі  бір  өнімді  сөзж асам ды қ 

ж ұрнақ  осы  -ш ы //-ш і  жұрнағы.  Ол  әдетте  ге- 

нетикалық ж ағы нан  -ш ы к//-ш ікт улғалығымен, 

“адам”  мағынасында қолданылатын  “са”  сөзімен 

байланыстырылады.

Тілімізде  туа түбір  зат атаулары  мен  - ш ы // 

зат  атауларының  ең  бір  мол  қабаты  -  жалпыха- 

лы қты қ сипаттағылар.  Бірақ бұлардың өздері де 

іштей  ерекш еленеді,  я ғн и  м ағы налы қ  жағынан 

тылы бір тұрмыстық зат атаулары  негізінде пай- 

да болған: сабаншы, бақыршы, кемеші, қайықшы, са- 

дақшы,  етікіиі, қазаншы,  қармақшы,  аңшы,  аушы, 

бүркітші, қағушы, сушы, отыншы, масақшы, шөтиі, 

пішенші,  үйші т.б.  Бұлар тәрізді туынды зат атау- 

лары ны ң енді  бір тобы төрт түлік малмен байла- 

нысты болып  келеді,  мысалы: жылқышы,  түйеші, 

қойшы, қозышы, қотаншы, атіиы, сиыршы, айраншы. 

Тілімізде  сөзж асам ды қ  -ш ы //-ш і ф орманты  ар- 

қы лы  кірме  түбірлерден  де  пайда  болған  біраз 

туылымдар бар.  О лардың  кейбірі  мыналар: дом- 

біразы  ертерек  кезгі  көне  салт-санамен,  жалпы 

кейбір  қазақ ескілігімен  байланы сты  болып  ке- 

леді, мысалы: жаршы, жарықшы, жауырыншы т.б. 

аузы н ан ”). Жаршылар,  шығыңдар кәне!Жар-жар 

Тіліміздегі түрлі  зат атауларынан  аталмыш  - 

атауларының келесі тобы бүгінде архаизмдік си- 

п а та л ға н .  Кейбірі,  мысалы,  мыналар: қауғашы, 

дабылшы, бақыршы, қазаншы, жосашы, жалшы, жау- 

шы,  қарашы,  жұлдызшы,  қорашы,  қосшы  т.б. 

Тілімізде осы  -ш ы //-ш і форманты  арқылы  пайда 

болған мына бір туынды сөздер де қазір архаизм- 

ге  айналған.  Бұлар  бәрі  және  кірме  түбірлерден 

жасалған: қазынаіиы, жәдитші, зекетші, бақалшы, 

азаншы, дүкенші, ғазабатшы, зияратшы,  исламшы, 

зікірші, барымташы, мылтықшы, лабкеші, пимашы, 

қабақшы (<қабақ+ ш ы ) т.б. Архаизмдік сипат ал- 

ған  мұндай  кейбір туынды зат атауы кейін  кеңес 

өкіметі  тұсында  м ағы насы   ж аңғы ры п,  термин 

ретінде қолданылатын болды.Жасақшы (дружин- 

ник)  туынды  зат  атауы  -  мысалы,  осындай  тіл 

құбылысы.

Аталмыш  -ш ь///-ш /ж ұ рн ағы н ы ң  сөзжасам- 

ды қ  қызметі әсіресе тіліміздің терминологиялық

ЖҮРНАҚТЫ  ЗАТ ЕСІМ ДЕР

297

жүйесі  қалыптасу барысында, я ғн и   түрлі  кәсіп, 

білім  салалары нда  туынды  зат  атаулары ны н 

көптеп көріне бастаған  кезінде жан-жақты ашы- 

ла түсті.  Бұлар бүгінде лексикамыздын,  сөз бай- 

лы ғы м ы зды ң  ең  бір  қарқы нды   дам ы ған  және 

ең бір мол қабатына айналып отыр.  Мұндай жаңа 

сипатты дериваттар қазір жазу тәжірибесінде де, 

күнделікті сөйлеу маш ығымызда да, жалпы бар- 

лы қ қары м -қаты нас саласында жиі  ұшырасады. 

Мысалы, мыналар: жүгерііиі, күріиииі, жүзімші, ор- 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: