даралық  (индивидуальность),  дербестік

ЖҮРНАҚТЫ  ЗАТ ЕСІМДЕР

293

законие) сөздерінен экстралингвистикалық фак- 

тордың әсері  сезіледі.  “Абай ж олы н д ағы ”  мына 

будандык  сөзінен  таза  ном инативтік  сипат  ай- 

қын аңғарылады: Әкелері сиякты бүл немере буын 

да  сұлуша  келген.  Жаксы  будандыкты  білдіреді 

(Әуезов).

Тілімізде -лы к //-лік ,  -ды к//-дік,  -т ы к//-т ік 

форманты арқылы арабтық кірме түбір сын есім- 

дерден  де  бірқыдыру туынды  зат  атаулары  жа- 

салған.  Кейбірі,  мысалы,  мыналар: аярлык, капа- 

лык, кұмарлык,  такуалык,  інкәрлік,  адалдык,  бос- 

тандык, мүктаждык, кастандык, әділдік (ғаділдік), 

жаһілдік, кәмілдік, жайбарақаттык,  ғаріптікт.5. 

Келтірілген туылымдар дерексіз ұғымды сөздер, 

бір  сөзжасамдық типке  жатады.  Қ азақ тіліндегі 

бір түбірден  өрбіген кастык,  кастандык сөздері 

әуел баста бір синонимдік қатар түзгенімен, кейін 

келе кастандыктуыпъты  “ покуш ение”  мәнінде 

қолданыла бастады.  Қастандык,  бостандык де- 

риватгарын мотивациялаушы кастан, бостан негіз 

сөздері  тілімізде  қазір  жеке  күйі  жалпы  қолда- 

нылмайды. Тек ескілікті әдебиеттер  үлгілерінен, 

аға буын жазушылардың ш ығармаларынан  ғана 

кейде  ұшырасады.  Қүлдыкта талайлардын күні 

кешіп,  Байлаулы өткен колы болмай бостан (Ах- 

метбеков); Бұл кастан күштер катарынан кат - 

ты  соккыға  а лған  Сармолла  кұлай  берді  (Әуе- 

зов).  Қ азақ  тілінде  қазір  сирек  қолданылатын 

жаһілдік, кәмілдік сөздерінің мағыналарын төмен- 

дегі екі мысалдан біршама айқын  көруге болады: 

Деуш і  едім  жаһілдіктің  жайы  калай? (Айтыс); 

Екі жүрек кәмілдікпен косылып...  (Күлеев).

Жоғарыда аталған жаһілдік,  кәмілдік сөздері 

дерексіз ұғым атауыштары ретінде сөзжасамдық 

бір  ғана типке  жатады.  Ал  ж айбаракаттык ту- 

ынды  зат атауын  негіздеуші  (мотивапиялауш ы) 

жайбаракат қосыны екі элементтен  (парсының 

джай және арабтың бэрэкат сөздерінен) кіріккен.

ГТарсы  т іл ін е н   е н ге н   сы н   м а ғ ы н а с ы н  

білдіретін сөздерге -лы к //-лік ,  -дык//-дік,  -т ы к // 

-тік  ф орманты н  жалғау  арқылы  ж асалған  ту- 

ынды  зат агаулары  жалпы  бірталай:  диуаналык, 

кіріптарлык, бекерлік, азаттык, жомарттык, дос- 

тык,  мэрттік,  зеректік,  пэктік т.б.  Бұлар да  - 

абстракт мағыналы туылымдар. Джеванмэрдтык 

джеванмэрд  терм и н ін ен   қал ы п тасқан .  К өне 

Ш ығы ста,  сондай-ақ Абайда да  негізгі ф илосо- 

ф иялы қ ұғымдардың бірі осылай, джеванмәрд- 

ты қ деп  аталады.  Тіліміздегі  бүгінгі  азаттык  - 

азаткер-азатшы-азатшыл-азатшылык туынды 

сөздері  бір сөзж асам ды қ  ұяға  кіреді. Дос-ж ар - 

дос-жаран -  дос-жора -  достас -  достык тарам-

дары да (парадигмалары)  солай бір сөзжасамдық 

ұя  ішінде  қарастыры луға тиіс.  Қазіргі  қазақ әде- 

би  тілінде жомарттык  - сараңдык -  сарабдалдык 

туылымдары  антоним дік  қатынаста  жұмсалады 

және  кірме түбірлі  бұл жасалымдардың барлығы 

бір сөзжасамдық типке жатады.

Қазақ тілінде сөзжасамдық -лы к//-лік,  -дык/ /  

-дік,  -т ы к//-т ік форманты арқылы байырғы сын 

атауларынан  пайда болған  туынды  зат атаулары 

да  бірталай.  Кейбірі  мыналар: алғырлык,  ибалы- 

лык,  карымдылык,  тапкырлыкі.Ь.  Келтірілген ту- 

ынды зат атауларының дені адам бойындағы түрлі 

қадір-қасиетті,  м ін ез-құлы қты   білдіреді  және 

сөзжасамдық тип тұрғы сы нан да өзара біркелкі. 

Терминдік сипаттағы туылымдар қатарында - заң- 

дылык (законность), кабаттылык (слоистность), 

кайтымдылык  (обратимость),  түткырлык  (вяз- 

кость) лексемаларын атауға болады. Ал аукымды- 

лы к,  зайыптылык,  жаттандылык,  иланымдылык 

ж асалы мдарыны ң  бойы нан  неологизмдік  реңк 

айқын аңғарылады:  Осы үшеуін...озіне сенімді серік 

еткен  махаббат  кана  зайыптылык  заңына  берік 

болады  (Н ұрш айы қов); Мұндағы дэлелдердің ила- 

нымдылығы  м ол  ғибрат  бергенін  айтуым  керек 

(М ом ы ш ұлы ).  Н еологизм дік  сипат  сон д ай -ақ 

еттілік (мясность),  жүндестік, жемістілік (пло- 

довитость),  ж үйелілік  (системность),  кенеулілік 

(калорийность), кірістілік (доходность), реттілік 

(порядок),  күрделілік  (сложность),  сезімділік, 

тистілік,  тырнактылык 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: