Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

келебермейді. Мысалы, кейістік, бөгеттік, жемтік, 

сияқты туылымдардан ондай ұғым байқалмайды.

Туынды  зат атауларынан -л ы к //-л ік ,  -д ы к // 

-дік,  -т ық//-т ік форманты арқылы жасалған жаңа 

зат атауларының екінші бір үлкен тобы терминдік 

тұрпаттағы туылымдар.  Олар  - тілімізде бұрын- 

нан  бар  үлгі  (модель)  негізінде  кеңес дәуірінде 

ж аңадан  терм индік  мән  алған,  ном и н ац и ялан - 

ған,  қолданы м ды ғы  ж ағы нан да толы қ дербес- 

тенген дериваттар: анықтамалык  (справочник), 

тәлімгерлік (наставничество), шырындық (нектар- 

ник),  ормашиылық  (лесничество),  елш ілік  (по- 

сольство), кезекшілік (дежурство), мақсаткерлік 

(целеустремленность),  отаршылдық  (колониа- 

лизм ), ішімдік (алкоголь), кэсіпшілік (промысел), 

егіндік (паш ня), егіншілік (земледелие), пішендік 

(сенаж ), шалғындық (луг), жүгерішілік.  Туынды 

зат  атауларына  сөзж асам ды қ  осы  ф орм антты ң 

қосылуынан  пайда болған бұлардан өзге де жаңа 

ж асалы мдар  бар.  О лардың  кейбірі  жеке  ақы н, 

жазуш ылардың стиль ерекшелігімен  байланы с- 

ты  болып  келеді.  О кказионалдық сипаттағы он- 

дай  зат  атаулары  қатарында  мына  сияқты  туы- 

лымдарды атауға болады: қайраткерлік, жүлдегерлік, 

кеңесшілік, эісүкшілік, үшқыштық, желіскерлік т.б.

Тіліміздегі  туынды  зат  атаулары  сон дай -ақ 

байы рғы  сын  есімдерден де,  кірме сын  есімдер- 

ден  де  жасалады.  Сы н  есімді  негіз  сөздерден  - 

қы лы  ж асалған  м ы на  сияқты   туынды  зат  атау- 

лары н  тілімізден  көптеп  кездестіруге  болады: 

жетімдік, кемдік, кеңдік, кербездік, кердеңдік, қағы- 

лездік,  қатыгездік,  өрескелдік,  семіздік,  тереңдік, 

кереңдік,  үлкендік,  шеіиендік,  даңғазалық, даңғой- 

лық, долылық, жадаулық, жақсылық, ерсілік, есерлік, 

жүдеулік, жіңішкелік, эсемдік, игілік, кэнігілік, жы- 

лылық, жырындылық, керенаулық, кермарлық, та- 

сырлық, қайсарлық, қараулық, қияңқылық, қомағай- 

лы қ,  қоңы лт ақт ы қт л.  Осы туынды  зат атаула- 

рының барлығы да мағынасы жағынан абстракт 

ұғым атаулары  және бір ғана сөзжасамдық тип- 

ке жатады.  Кермарлық, тасырлық сөздерінен бас- 

қалары  - түгел әдеби  нормадағы лексемалар. Ал 

ж оғары дағы   игілік,  жақсылық  жалпы  есімдері 

тілімізде  ж алқы   есім  (антропоним)  ретінде  де 

қолданылады.  Негіздеуші жетім,  іиеіиен - синк- 

ретизмдік сипаттағы лексемалар.  Бұл жерде көңіл 

аударарлық тағы бір нәрсе: жоғарыдағыәсем<)//с 

дериваты  - әсемпаз сөзімен,  ал жетім туылымы

-  ж етімек  лексем асы мен  өзара  сөзж асамдық 

қосақ болып табылады.  Ж әне  бұл  қосақтарды ң

әрқайсысы жеке-жеке сөзжасамдық ұя ретінде си- 

патталады.

Сөзжасамдық  -л ы қ //-л ік ,  -ды қ//-дік,  -т ы қ // 

болған туынды зат атауларының қатарында сон- 

дай -ақ мына төмендегі сияқты жаңа жасамдарды 

да (“ новообразование”) атауға болады: ағаттық, 

ішінен өздерімен түбірлес сөздермен бірге сөзжа- 

самдық  ұя жасай  алатындары  - эуестік (әуестік - 

әуесқой лы қ),  өштік  (өш тік  -  өш пенділік),  тен- 

Бұлардың ішінен, сондай-ақ шсяшкдериватының 

қазақ тілінде жалпы  үш түрлі  мағына білдіретінін 

мына  мысалдардан  көруге  болады:  Сырттың 

М ұндағы  ақтык туылымы  “ақ  от”  мағы насы н 

білдіріп  тұр.  Байлаған  ақтығы,  түтатқан  оты 

(М ағауин).  Бұл  мысалдағы  ақтық  туынды  зат 

атауы діни  ритуал белгісі,  “ақ ш үберек”  ұғымын 

білдіреді. Мүның сүйенііиі - тек қана эділет, ақтық 

сөйлемдегі  ақтық дериваты  “ақ ты қ ” ,  “әділдік” 

мәнінде қолданылған.

Осы  ф ормант арқы лы   сын  атауларынан жа- 

салған туынды  зат атауларының арасында кейбір 

жаңа жасамдар да кездеседі.  Бұлардың қайсы бірі 

термин тұрпатты лексем алар.  М ысалы,