Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

де  сем антикасы   “ ұ сақ”  дегенге  саяды.  Жандық 

деп малдың ұсағы н айтса, жэндік деп  м ақұлы қ- 

тың  ұсағы н айтады. Қондыбаев басқаратын фер- 

(Ш үкіров).

Туа  тү б ір   зат  атаул ар ы н ан   с ө зж а с а м д ы қ  

-лы қ //-лік ,  -дық//-дік,  -т ы қ//-т ік форманты ар- 

қы лы  ж асалған  м ы на  бір  туынды  зат  атаулары 

адам ны ң  не  малдың  белгілі  бір дене  мүш елері- 

мен,  орын,  мекен мағынасымен байланысты бо- 

лы п  келеді.  М ысалы  қазақ  тілінде  ондай  біраз 

сөз бар: қолтық <  қол+ты қ, кекілдік <  кекіл+дік, 

да арқалықтъ,  сүбелікте  ауыс  “тірек,  сүй ен іш ” 

мәнінде қолданьшған.лдойль/қтуынды зат атауы 

қазақ тілінде қазір өзінің тура мағынасында мы- 

надай екі түрлі терминдік ұғым білдіреді.  Мыса- 

лы, ол  бір жағы  “ мәтке  (верхняк)”  мағынасында 

қолданылса, сонымен қоса орындықтың (скамей- 

каның) арқасы н да осылай арқалық деп  атайды.

Адамның не  малдың дене мүшелерімен бай- 

ланысты осы жаңа туылымдарға өздерінің құры- 

лымы ж ағы нан үзеңгілік,  жүгендік,  сулық,  қосар- 

лы қ сияқты туынды зат атаулары да тікелей қаты- 

сты.  Себебі  бұлар да  солай  туа  түбір  зат  атауы- 

нан  -л ы қ //-л ік ,  -дік  форманты  арқылы  ж асал- 

ған.  Бұлар да солай тұрмыстық жеке термин  ре- 

тінде  ном инациялы қ  тиянақты лы ғы   ж ағы н ан  

әбден орны ққан дериваттар. Аттар сабалап жау- 

Туа түбір зат атауларынан аталмыш формант 

арқылы жасалған туынды  зат есімдердің  ішінде 

түрлі туыстық қатынасты, жекжаттықты білдіре- 

тіндері де едәуір: аталық,  аналық,  құдалық,  то- 

қалдық,  жиендік,  кішілікт.Ь.  Шешесі Наурызбай-

дың  ханым  еді,  Қасым  мұны   кішілікке  алып  еді 

(Көкбай);  Тазша кебін кигізіп  Кііиілікті қылғызды 

(Қозы көрпеш):

Қазақ  ескілігінің  бір  тілдік  көрінісі  санала- 

тын  бұл  кішілік лексем асы   ж оғары дағы   мысал- 

дарда  “тоқалдық, әйелдік,  күң дік”  мәнінде  қол- 

д ан ы лған ға  ұқсайды.  Салыстыр:  борклук  жена, 

супруга  (Боровков).  С өзж асамды қ -лік ж ұрнағы 

/сш/ш/с туылымында  негіз түбірмен біржола тұта- 

сып,  ажырағысыздай  боп  мүлде  кірігіп  кеткен. 

Ж оғарыда аталған істік лексемасы ның да туын- 

дылық сипаты, түбірінің іс сөзі екені бірден  қазір 

байқалмайды.  Ол  бұл  қалпында бұрынырақ кезгі 

кейбір әдебиет үлгілерінде қолданылған,  мысалы: 

ның  /стүбірін  шағатай  тіліндегі  5/5  (іиіш) сөзінің 

семантикалық бір дублеті ретінде, яғни туралаған 

шикі  етті  қатарлап  түйрейтін,  бір  басы  үшкір 

жіңішке істіктемір (“ вертел”)  мағынасында алып 

қолданғаны айқын аңғарылады.  Бұған  қарағанда 

/аи/Тстуынды  сөзі әуелде қазіргі итшлық лексема- 

сымен  мэндес  болғанға  ұқсайды.  М ына  бір  тіл 

деректерінен, мысалы, сондай ой  келеді:

“ М К,  как в совр.  тур. 5/5  и 

5

/

5

откуда5/5//7: мясо предназначенное для шашлыка; 

отсюда и  русское  “ш аш лы к” ; туркм.с/5заострен- 

ный  конец чего-либо,  ‘вертел’; &ө$іте с/5^афһпасіі 

не  смыкал  я  глаз;  сізіе  прокалывать,  сізіік ш аш - 

л ы к ”  (Наджип).  Осы  келтірілген түрлі тіл дерек- 

тері тұрғы сы нан 5/5~5і£~с/5 -  негіз,  яғн и   негізде- 

уші сөз (бір басы  үшкір,  ұзындығы  40-30 см  ша- 

масындағы сым темір атауы),  ал  5/Ш:~шашлык - 

осы жіңішке сым темірге  қатарлап түйрейтін, ту- 

ралған  ет мағынасын  білдіреді.

Ж оғары да талданған 

туынды зат есімдері сияқты еңлік сөзінің де тұлға- 

тұрпы,  құрылымдық жігі  біршама корінімді.  Се- 

бебі  бұл  сөздердің  м орф ологиялы қ  құрылымы, 

туындылық сипаты жөнінде таза сырт қалпының 

өзінен-ақ белгілі бір ой түюге болады.  Бірақ олар- 

дың соңғы бөліктері дағды лы сөзжасамдық -лық 

(-лік) формантын көбірек еске салғанмен, тілшілер 

бұл  туылымдардың  негіздеуші,  яғн и   негіз  сөзі 

қайсы деген  мәселеге келгенде  үнемі тосыла бе- 

реді.  Көне  түркі  ескерткіш терінде  еіщіік  (іпіік) 

“рум яна”  мағы насы нда  келтірілген.  Осы  жерде 

өзіміздегі мына бір тіл деректері  көңіл  аударады. 

Айнамды алып  көрейін, Опа,  индік жағайын (Қам- 

бар  батыр).  Ж ырды  ш ығаруш ы лар  соңғы   өлең

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: