Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

ЗАТ ЕСІМДЕР  СӨЗЖАСАМЫ

283

дәстүрлі  синхрондық талдау талабынан  ш ы ғы п 

кеткендік сияқты көрінуі мүмкін.  Ш ын мәнінде 

әсте де олай емес.  Ж алпы  сөзж асам ны ң өзіндік 

лингвистикалық табиғатына бір сәт тереңірек ден 

қойы п,  әрірек үңіле түссек әсте де олай  болмай 

ш ығады.  Себебі  сөзжасам  жалпы  өзінің  тілдік 

тіні,  жаралысы  (генезисі)  ж ағы нан  синхрония- 

лы қ “ая-кемерден” , яғн и  синхрондық “жағадан 

асық,  асып жатқан ж үйе”\

Ш ынында да, созжасамның лингвистикалық 

табиғатын  нақты да неғұрлым терең танудың ең 

негізгі алғы шарты - түбір мен жұрнақтың құра- 

мын  анықтау.  М әселе  бұл  арада  сөзж асам ны ң 

негізгі  осы  екі  ком понентінің  құрам ы н  нақты - 

лай  түсуге,  олардың  арасы ндағы   өзара  ты ғы з 

тілдік байланысты, тарихи тамырластықты еске- 

рудің маңы здылығына баса көңіл аудару туралы 

болып  отыр.  Д әлірек  айтқанда:  түбірлер  құра- 

мы ны ң  қанш алы қты   толы қ  ашылуы  сөзжасам 

ж ұрнақтары ны ң  құрамы  қай дәрежеде,  қандай 

көлемде  ан ы қты ғы н а тәуелді,  керісінш е де дәл 

осылай  (яғн и   сөзжасам  ж ұрнақтары ны ң  құра- 

м ы ны ң  нақты  аны қты қ деңгейі  түбірлер  құра- 

м ы ны ң  аны қты қ  аум ағы на  сәйкес  нақты лана- 

ды).  Д ем ек жеке  түбірлер  мен  жеке  ж ұрнақтар 

бірінің  лингвистикалы қ табиғаты н  (яғн и   өзді- 

өзінің  құрам ды қ  ж ағы н)  бірі  аны қтай  алатын- 

дай  қабілетпен, яғни  “өз іш жүйесімен” ерекше- 

ленеді.  Рас  бұл  ретте тек бір тілдің  “өз іш і”  ма- 

териалдарынан  гөрі,  өзге туыс тіл  материалдары 

көбірек қолғабыстық қызмет атқарады.  Мына бір 

тіл деректерін салыстырудан  мысалы соны аңға- 

руға болады:

шапшаң  (тез,  дереу,  жылдам)  -  шаб  (М Қ ) 

тез, дарров;

шыбық (прут,  прутик, хворостина)  - ч іб (МҚ): 

• чибиқ,-инчичка новда (прут);

т ам ұқ (тозақ: тозақ көрген  отпен  ойнайды)

-  там  (қазіргі  моңғол тілінде) ад,  преисподняя; 

тамшы (бір тамшы су)  - там  (хакас)  капля; 

тұңғыш   (бірінш і  туған  бала,  тұла  бойы 

тұң ғы ш ы )  - тун первенец, тун бала первый ре- 

бен ок, тун ипчі ж енщ ина еще  не родивш ая  (ха- 

кас,  қырғыз);

ұлтан  (етіктің,  жалпы  аяқ  киімнің  қалың 

табан  былғарысы:  кісі  елінде  сұлтан  болғанш а 

өз еліңде ұлтан  бол)  - у л  (м оңғол тілінде)  подо- 

шва,  подметка (ССТМЯ);

тұлпар  миф.  крылатый  конь,  боевой  конь, 

выдаю щийся  скакун:  тұлпар  -  тұсында,  күлік  - 

күнінде  (мәтел)  -  ШІ  (чағ.,  тағы   кейбір  түркі 

тілдерінде)  конь, снаряженный для боя;

қойын (қуаны ш ы   қойны на сыймай)  - ко] па- 

зуха халата  (М Қ);

орын (оты рған  қыз орын табар)  - ор (моңғол 

тілінде)  вакансия,  место;

қоныш (қолы нан  келген  қоны ш ы нан  басар  - 

мәтел)  - көн  (ІеЬ.)  голенищ е  (РСл.);

қатын  (қаты н  алсаң  отын  ал  (мәтел)  -  тел., 

куманд.,  хак.,  шор катГхат женщ ина, баба (РСл, 

т.б.).

Л/уш(орылған егістік, шабындық орны; жни- 

вье,  стерня)  - аң:  малды  аң ға жай  (диалект);

Кемер:  Қаракемер  (гидроним)  -  тув.  кем.: 

Қара-кем  черная река; ]ети-Кем семиречье (тува);

тақыр (шөп ш ы қпаған жалаңаш, тықыр жер)

-  тах голый,  т ахчир голая  земля  (хакас);

сайын  (шылау:  Ж атқан  сайын  ұй қы ға  Д ұға 

оқушы  ем,  ш ош ы ны п  -  Абай.)  -  сай  (послелог: 

қаждый,  всякий), хакас;

торпақ  (бұзау  м ағы насы ндағы )  -  тор теле- 

нок (шағатай  тілінде),  РСл;

қоиіқар (қойдың еркегі, производитель) - оғуз- 

дар  қойдың мұндай  еркегінкочдейді  (М Қ ,  РСл.)

осек  (сплетня)  -  өс  молва,  толки,  пересуды 

(як.);

талақ:  көкбауыр  (талағы  тарс  айырылды)  - 

т ал  селезенка:  Таі  ағроғ  зопіг  боль  в  селезенке 

затихнет (ДТС);

құрдас  (бір  жылда  туған,  жасты  адамдар)  - 

кур:  бир  кур балдар дети  -  сверстники  (Ю Сл);

көлік  (  ат,  түйе,  есек  сияқты   мініс  малы)  - 

кол верховое животное  (Катанов);

м ақт ау  (марапаттау  мәнді  сөз)  -  м а х  хвала 

(хакас);

мысық-мы ш ық (үй  қаюаны)  - м із  (аг$ гпизик 

кочка)  Мукаддимат аль-адаб.

кіндік  (адам,  мал  т.б.  ағзасы )  -  кі~кін  пуп 

(Мукаддимат аль-адаб).

Мұндай тілдік деректердің әлі де талайын кел- 

тіруге  болады .  Б ірақ  түбірлер  мен  сөзж асам  

ж ұрнақтарының құрамын анықтауда ұстанған өз 

тұ р ғы м ы зд ы ң   (п о зи ц и я м ы зд ы ң )  негізділігін  

көрсетуге осы салыстырулар да жеткілікті деп ой- 

лаймыз.  Бұл  келтірілген лингвистикалы қ ай ғақ- 

деректер  “сөз сөзге ж арығы н да түсіреді” дейтін

* 

“ Орыс  грамматикасы ”  авторлары ны ң  “всякая  синхрония  в  языке  существует  только  как  условно  ограниченны й 

момент  развития  и  соответственно  долж на  рассмативаться  как  синхрония  ди н ам и ческая”  деген  пікірлері  де  он ы ң   осы 

сипаты нан  келіп  ш ы ққан .

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: