СӨЗЖАСАМДЫҚ САТЫ
279
сатыда, біліксіз 2-сатыда тұр. Біліксіз деген ту-
ынды түбір біліксіздік туынды түбіріне негіз бол-
ған, сондықтан біліксіздік 3-сатыда тұр.
Соны мен тізбектегі бір туындыдан келесі
туынды жасалып отырғандықтан, олардың бұрын
жасалғаны алдыңғы сатыда, кейін жасалғаны ке-
лесі сатыда ретімен орналасып отырады. Бұл са-
ты ны ң ретінің алғаш қы түп негізден ж асалған
туындыдан 2-сатыда орналасуын, 2-сатыдағы
туындыдан ж асалған келесі туынды 3-сатыда
орналасаты нын, 3-сатыдағы туындыдан жасал-
ған туынды 4-сатыдан орын алатыны н көрсе-
теді. Ол әрі қарай келесі сатыны жасайтыны си-
яқты саты саны өсіп отырады.
Бұдан сатыны ң саны бір түп негізден жа-
салған туындылар әрқайсысының өзінен кейінгі
туы нды ға негіз болып, туындылардың бірінен-
бірі тізбектегі жасалуы үзілмей, ж алғасы п, бір
тізбекте қанш а туынды жасалуына байланысты.
Тізбекте бірінен-бірі тікелей жасалған қанш а ту-
ынды сөз болса, тізбекте сонш а саты болады.
Өйткені тізбектегі бір сатыда бір ғана туынды
түбір жасалады.
М әселен, ш аш —> шашак-> ш аш акт а-> ша-
шактат —» шашактаткыз деген тізбекте 4 саты
бар: 1-саты - шашақ, 2-саты - шашакта, 3-саты -
шашақтат, 4-саты - шашақтатқыз туындыла-
ры нан тұрады. Ал шоқ —> шоғыр —> шоғырла —»
шоғырлан —> шоғырландыр —> шоғырландырт —>
шоғырландыртқыз деген тізбекте 6 саты бар: 1-
саты - шоғыр, 2-саты - шоғырла, 3-саты - шо-
ғырлан, 4-саты - шоғырландыр, 5-саты - шоғыр-
ландырт, 6-саты - шоғырландыртқыз туындыла-
рынан тұрады.
Келтірілген мысалдар тізбекте я ғн и тілде
сөзж асам ды қ сатыны ң саны түрлі болатыны н
көрсетгі; Бірақ олардың саны қазақ тілінде 5-6-
дан аспайды. Ал осылардың тілде алатын орны
әр түрлі. Екі-үш саты тілде өте жиі кездеседі де
5-6 сатыдан тұратын тізбектер тілде сирегірек кез-
деседі. Ал орыс тілінде сөзж асам ды қ сатыны ң
саны 7-8 дейін жете береді. М үмкін ол орыс
тілінде сөз алды көрсеткіш тердің де сөзжасам-
ды қ қы змет атқаруымен де байланысты болуы
мүмкін. Қ азақ тілінде тек сөз соңы ж ұрнақтар
негізгі орын алады. Сөзжасамдық көрсеткіштердің
түрлі болуы саты саны на әсер етуі мүмкін.
Сөзж асамды қ сатыны ң көп болуы туынды
сөздің жасалу мүмкіндігінің м олды ғын көрсете
алады. Өйткені сөзж асам ды қ саты ны ң саны
бірінен-бірі туындаған, өрбіген туынды сөздердің
санын көрсетеді. Сонымен бірге олардың сөзжа-
самдық қабілетін, мүмкіндігін де айқындайды.
Тізбекте неғұрлым саты саны көп болса, соғұрлым
туынды сөз саны да көп. Бұл сөзжасамдық ұя-
ның өнімділігіне әсер етеді. Рас, сөзж асамдық
ұяны ң құрам ы ндағы туындылардың көп-аз бо-
луы ондағы тізбектердің санына да тікелей бай-
ланысты . Ұ ядағы тізбек саны ны ң көп болуы
және ол тізбектердің көп сатыдан тұруы яғни көп
туындыдан құралуы - ұяны ң өнімділігін қам та-
масыз ететін белгілердің бірі.
Әр сөзж асам ды қ саты бір туынды түбірден
тұратын болғандықтан, созжасамдық сатыдағы ту-
ынды сөздің қалай жасалғаны сол сатының өзінде
аны қталуға тиісті. Ол үшін сатыдағы туынды
сөздің құрам ы талданады . С аты дағы туынды
сөздің құрамы негіз сөз бен одан туынды түбір
жасаушы сөзжасамдық жұрнақтан құралады. Сон-
ды қтан саты дағы туынды түбірдегі негіз сөзді
тауып, одан туынды түбір жасаушы жұрнақты табу
керек. М ысалы, із —> ізд е—> іздегіш —> іздегіштік
деген тізбекті алсақ, 1-сатыдағы ізде деген туын-
ды түбірдің негіз сөзі - із, одан туынды түбірді
етістіктің -де ж ұрнағы ж асаған. Ал екінш і саты-
дағы туынды түбір іздегіш, оған негіз болған сөз
- ізде. Ізде негізінен туынды түбір жасаған жұрнақ
-гіш, ол - сын есім тудырушы жұрнақ. 3-сатыда-
ғы туынды түбір сөз іздегіштік, оны ң негізі -
/здег/ш д еген сөз, одан туы нды сөз ж асауш ы -
-тік деген ж ұрн ақ, ол - зат есімнің ж ұрнағы .
Осы 3 саты дағы туынды сөздердің негіз сөздері
дұрыс анықтаітғанын тексеру керек. Оны ан ы қ-
тауда мына деректерге сүйену керек. 1-сатыдағы
туынды сөз барлы қ жағдайда ұяға негіз болған
түп негіз сөзден жасалады. Осы ұядағы түп негіз
сөз - із, сонды қтан 1-сатыдағы туынды сөздің
негіз сөзі дұры с корсетілген. 2-саты дағы іздегіш
деген туынды түбірдің негіз сөзі ізд ещ р ы с белг-
іленгенін түрліше дәлелдеуге болады. Тізбекте ту-
ынды түбірлер бірінен-бірі тікелей жасалатын бол-
ғанды қтан, 2-саты дағы туынды түбір оны ң ал-
ды ндағы туынды түбірден ғана жасалады, оның
алдындағы туынды түбір - ізде, сондықтан іздегіш
тек қана ізде түбірінен жасала алады. М ағы на ар-
қылы да /здеетістігінің іздегіш түбіріне негіз бол-
ғаны н дәлелдеуге болады. Онда іздегіш сөзінің
іздеу қим ы лы на шеберлікті білдіретінін негізге
алу керек. Сонда іздеу етістігінің іздегіш сы ны на
негіз болғаны дәлелденеді. Сол сияқты іздегіштік
туы нды сы ны ң алды ндағы сатыдағы іздегіш де-
ген туынды түбір ғана іздегіштік туындысына негіз
бола алады. М ағына жағынан келгенде, іздегіштік
- іздеуге шеберліктің заттық ұғымы, сондықтан
негіз сөз - іздегіш болады екен.
Поделитесь с Вашими друзьями: |