Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

сатыда,  біліксіз 2-сатыда  тұр.  Біліксіз деген  ту- 

ынды түбір біліксіздік туынды түбіріне негіз бол- 

ған,  сондықтан біліксіздік 3-сатыда тұр.

Соны мен  тізбектегі  бір  туындыдан  келесі 

туынды жасалып отырғандықтан, олардың бұрын 

жасалғаны алдыңғы сатыда, кейін жасалғаны  ке- 

лесі сатыда ретімен орналасып отырады.  Бұл са- 

ты ны ң  ретінің  алғаш қы   түп  негізден  ж асалған 

туындыдан  2-сатыда  орналасуын,  2-сатыдағы 

туындыдан  ж асалған  келесі  туынды  3-сатыда 

орналасаты нын,  3-сатыдағы туындыдан жасал- 

ған  туынды  4-сатыдан  орын  алатыны н  көрсе- 

теді.  Ол әрі қарай  келесі сатыны жасайтыны си- 

яқты  саты саны  өсіп отырады.

Бұдан  сатыны ң  саны  бір  түп  негізден  жа- 

салған туындылар әрқайсысының өзінен  кейінгі 

туы нды ға негіз болып,  туындылардың бірінен- 

бірі  тізбектегі  жасалуы  үзілмей,  ж алғасы п,  бір 

тізбекте қанш а туынды жасалуына байланысты. 

Тізбекте бірінен-бірі тікелей жасалған қанш а ту- 

ынды  сөз  болса,  тізбекте  сонш а  саты  болады. 

Өйткені  тізбектегі  бір  сатыда  бір  ғана  туынды 

түбір жасалады.

М әселен, ш аш —> шашак->  ш аш акт а->  ша- 

шактат —»  шашактаткыз деген тізбекте 4 саты 

бар:  1-саты -  шашақ, 2-саты -  шашакта, 3-саты  - 

ры нан  тұрады.  Ал  шоқ —> шоғыр —> шоғырла —» 

саты  -  шоғыр,  2-саты  -  шоғырла,  3-саты  -  шо- 

рынан тұрады.

Келтірілген  мысалдар  тізбекте  я ғн и   тілде 

сөзж асам ды қ  сатыны ң  саны  түрлі  болатыны н 

көрсетгі;  Бірақ олардың саны  қазақ тілінде  5-6- 

дан  аспайды.  Ал  осылардың тілде алатын  орны 

әр түрлі.  Екі-үш   саты  тілде  өте жиі  кездеседі де 

5-6 сатыдан тұратын тізбектер тілде сирегірек кез- 

деседі.  Ал  орыс  тілінде  сөзж асам ды қ  сатыны ң 

саны  7-8  дейін  жете  береді.  М үмкін  ол  орыс 

тілінде  сөз  алды  көрсеткіш тердің  де  сөзжасам- 

ды қ  қы змет  атқаруымен  де  байланысты  болуы 

мүмкін.  Қ азақ  тілінде  тек  сөз  соңы  ж ұрнақтар 

негізгі орын алады. Сөзжасамдық көрсеткіштердің 

түрлі  болуы  саты  саны на әсер етуі  мүмкін.

Сөзж асамды қ  сатыны ң  көп  болуы  туынды 

сөздің жасалу  мүмкіндігінің  м олды ғын  көрсете 

алады.  Өйткені  сөзж асам ды қ  саты ны ң  саны 

бірінен-бірі туындаған, өрбіген туынды сөздердің 

санын көрсетеді.  Сонымен  бірге олардың сөзжа-

самдық  қабілетін,  мүмкіндігін  де  айқындайды. 

Тізбекте неғұрлым саты саны көп болса, соғұрлым 

туынды  сөз  саны  да  көп.  Бұл  сөзжасамдық  ұя- 

ның  өнімділігіне  әсер  етеді.  Рас,  сөзж асамдық 

ұяны ң  құрам ы ндағы   туындылардың  көп-аз  бо- 

луы  ондағы  тізбектердің  санына да тікелей  бай- 

ланысты .  Ұ ядағы   тізбек  саны ны ң  көп  болуы 

және ол тізбектердің көп сатыдан тұруы яғни  көп 

туындыдан  құралуы  -  ұяны ң  өнімділігін  қам та- 

масыз ететін  белгілердің бірі.

Әр  сөзж асам ды қ  саты  бір  туынды  түбірден 

тұратын болғандықтан, созжасамдық сатыдағы ту- 

ынды сөздің қалай жасалғаны сол сатының өзінде 

аны қталуға  тиісті.  Ол  үшін  сатыдағы  туынды 

сөздің  құрам ы   талданады .  С аты дағы   туынды 

сөздің  құрамы  негіз  сөз  бен  одан  туынды  түбір 

жасаушы сөзжасамдық жұрнақтан құралады.  Сон- 

ды қтан  саты дағы   туынды  түбірдегі  негіз  сөзді 

тауып, одан туынды түбір жасаушы жұрнақты табу 

керек.  М ысалы,  із —>  ізд е—> іздегіш —>  іздегіштік 

деген тізбекті  алсақ,  1-сатыдағы ізде деген туын- 

ды  түбірдің  негіз  сөзі  -  із,  одан  туынды  түбірді 

етістіктің  -де ж ұрнағы  ж асаған. Ал екінш і саты- 

дағы   туынды түбір іздегіш,  оған  негіз болған  сөз

- ізде.  Ізде негізінен туынды түбір жасаған жұрнақ 

-гіш, ол  - сын  есім тудырушы жұрнақ.  3-сатыда- 

ғы  туынды  түбір  сөз  іздегіштік,  оны ң  негізі  - 

/здег/ш д еген   сөз,  одан  туы нды   сөз  ж асауш ы   - 

Осы  3  саты дағы   туынды  сөздердің  негіз  сөздері 

дұрыс анықтаітғанын тексеру керек.  Оны  ан ы қ- 

тауда мына деректерге сүйену керек.  1-сатыдағы 

туынды  сөз  барлы қ  жағдайда  ұяға  негіз  болған 

түп негіз сөзден жасалады.  Осы  ұядағы түп  негіз 

сөз  -  із,  сонды қтан  1-сатыдағы  туынды  сөздің 

негіз сөзі дұры с  корсетілген.  2-саты дағы  іздегіш 

деген туынды түбірдің негіз сөзі ізд ещ р ы с белг- 

іленгенін түрліше дәлелдеуге болады. Тізбекте ту- 

ынды түбірлер бірінен-бірі тікелей жасалатын бол- 

ғанды қтан,  2-саты дағы   туынды  түбір  оны ң  ал- 

ды ндағы  туынды түбірден  ғана жасалады,  оның 

алдындағы туынды түбір - ізде, сондықтан іздегіш 

тек  қана ізде түбірінен жасала алады.  М ағы на ар- 

қылы да /здеетістігінің іздегіш түбіріне  негіз бол- 

ғаны н  дәлелдеуге  болады.  Онда  іздегіш  сөзінің 

іздеу  қим ы лы на  шеберлікті  білдіретінін  негізге 

алу керек.  Сонда іздеу етістігінің іздегіш сы ны на 

негіз болғаны дәлелденеді.  Сол сияқты іздегіштік 

туы нды сы ны ң  алды ндағы  сатыдағы  іздегіш  де- 

ген туынды түбір ғана іздегіштік туындысына негіз 

бола алады.  М ағына жағынан келгенде, іздегіштік

-  іздеуге  шеберліктің  заттық  ұғымы,  сондықтан 

негіз сөз  - іздегіш болады екен.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: