Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Ал  тізбектердің  бәрінің  құрам ы н да  оны  

аяқтауш ы сөз бар,  одар туынды сөздер.  Бірақ әр 

тізбекті  аяқтауш ы   сөз әр түрлі,  тізбекті  аяқтау- 

шы сөз тек бір тізбекке  ғана қатысты.  М ысалы, 

біл  —> білім 

білімді —>  білімділік;  біл  —> білгір 

—> білгірсі —> білгірсін; біл  —> білім  —> білімдар —> 

білімдарсы деген 4 сөзжасамдық тізбекті алайық. 

Бұлар - бір сөзжасамдық ұяның тізбектері.  Сон- 

ды қтан  оларды ң түп  негіз  сөзі  -  біл  осы тізбек- 

тердің бәріне ортақ.  4 тізбектің бәрі біл түп  негіз 

сөзден  басталған.  Б ірақ  әр  тізбекті  аяқтайты н 

сөз әр түрлі.  1  -  тізбек білімділік туынды  сөзіне 

аяқталған,  2  -  тізбек  білгірсін  сөзіне,  3  -тізбек 

білімпаздык сөзіне,  4  -  тізбек білімдарсы  сөзіне 

аяқталған.

Бұл мысалдар бір сөзжасамдық ұяның тізбек- 

терінің түп  негіз  сөзі  бір  болғанда да,  оларды ң 

аяқтауш ы  сөзі  түрлі  болатыны  ан ы қ  дәлелдеп 

тұр.  Ол  осы  тізбектерге  ғана  емес,  тізбек  атау- 

л ы ға  тән  заңды лы қ.  Бұл  заңды лы қ  бір  сөзж а- 

самды қ  ұяны ң тізбектеріне де,  түрлі  сөзж асам - 

ды қ ұяны ң тізбектеріне де ортақ заңдылық.

Сөзжасамдық тізбектің құрамындағы туын- 

ды  түбір  сөздер  бір  сөз табы на да,  түрлі  сөз та- 

бына  да  қаты сты  бола  береді.  Әрине,  оларды ң 

түрлі сөз табы на жататын туынды сөздер болуы 

жиі  кездеседі.  М ысалы, өн —> өнім —> өнімпаз —> 

Бұл  тізбекте  туынды  зат  есім  мен  туынды  сын 

есім жасалған. Ал піс —> пісір—> пісірт —> пісріткіз 

деген  тізбекте  тек туынды түбір  етістіктер  ғана 

жасалған.

Тілде бар сөзжасамдық жұрнақтардың бәрін 

сөзжасамдық ұялардан көруге болады, бірақ олар 

түрлі сәздасамдық ұяда түрліше құрамда қызмет 

атқарады.  М ысалы,  жан —> жандан -> жандан- 

дыр  —> жандандырт;  жан  —> жанды  —>  жанды- 

лык;  жан  —> жансыз  —>  жансыздан  —> жансыз- 

дандыр;  жар  —> жарғы;  жат  —> жатак  —> жа- 

таксыз,  кыз —> кыздыр —> кыздырыс.

Осы  мысапдардағы  1-тізбектезатесімненту- 

ынды  етістік,  ал  бұдан әрі жаңа  туынды жасад- 

ған.  Келесі тізбекте зат есімнен туынды сын есім 

ж асалған,  туынды  сын  есім  сөзден  туынды  зат 

есім  ж асалған.  3  -  тізбекте  зат есімнен  туынды 

сын есім жасалған, туынды сын есімнен туынды 

етістіктер ж асалған,  4  - тізбекте зат есімнен ту- 

ынды  зат  есім  ж асалған.  6  -  тізбекте  туынды 

етістікгер  ғана жасалған.

Бұдан  ш ы ғаты н  қорытынды  сөзж асамдық 

тізбектің құрамы сөз табы ж ағынан түрлі болып

келеді.  Бұл  -  сөзж асамдық тізбекте ең  көп тара- 

ған құбылыс.  Сонымен бірге созжасамдық тізбек- 

тердің біры ңғай бір сөз табына қатысты  сөздер- 

ден  құралуы  да  кездеседі.  Бірақ  бұл  көп  емес, 

дегенмен тек етістіктерден  құралатын  тізбектер 

біраз екені байқалады.