Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

в) Өлі түбірлердің вариативті сипатымен бай- 

ланысты.

М ысалы:  а ё  - а і -  лу (айрыл)  - аж (ажыра)  - 

құ л а= )  -  құд  (құды қ)  т.б.

Түркі  тілдерінде  олар  ф онети калы қ  мәнде 

м орф ологиялы қ  варианттар  түрінде  кездеседі. 

М ысалы,  орхон-енисей  ескерткіш терінде  -ба 

түрінде  қолданы лған  “байлау”  м ағы насы ндағы  

ілкі түбір негізінде, түркі тілдерінде б а й -//б а у -// 

б а ғ - //б а н - тәрізді  м ағы налас варианттар  пайда 

б олған.  Ендігі  даму  сатысында  әрбір  түркі  тілі 

осылардан  екінш і дәрежелі туынды түбір ж аса- 

ған.  М ы салы ,  қазақ  тілінде  бай-  өлі  түбірінен 

&7Й.тш=туындаған да, дербестігін сақтаған бау- - 

“байлауға қажетті ж іп”  вариантынанб<

2

у лд = ту- 

ты н сақтаған  тілдердің бірі - якут тілі.  Онда со- 

зы лы ңқы   айты латын  -  баай=.  Кей  ж ағайда  бір 

түбірдің  варианттары  бір қос сөздің  сы ңарлары 

ретінде  де  кездеседі.  М ысалы:  ж ылап-сықта=. 

Ескерткіштер мен түркі тілдерінде  “ж ыла=” ма- 

ғы насы ндадғтш  = //ы ғла  = / /  йығла =//сы ғт а ч  &. 

варианттары  қолданылады.  Бұлардың этим оло- 

гиялық түбірі -а ғ //-ы ғ //-й ы ғ //-с ы ғ . Д ем ек,  -сық 

түбірі дыбыстық ерекшелігі болғанмен, бір мәндес 

түбірдің  қайталануынан жасалған қос сөз.

М ұндай  тілдік  даму  ерекш еліктері  қазақ 

тілінің  өзімен тектес жеке тілдерден,  тілдер то- 

бы нан ерекш елену,  соның нәтижесінде дербес- 

тену жолдары.  Мұндай дыбыс сәйкестіктерін туыс 

тілдерді,  ескерткіш терді  былай  қо й ған д а  қазақ 

тілінің  оз  ішіндегі  тілдік деректерін  салыстыру 

арқы лы  да табуға болады.

г) Түбірлердің семантикалық даму барысы- 

мен  ж әне  тарылуымен  байланысты.  М ысалы, 

түбір  м ағы н асы н ы ң   кеңеюі:  өр<  өрбі,  өре,  өрен, 

өрқен, өрле, өрт, өрші, өріст.Ь.  Немесе, мағынаның 

тарылуы:іо г -  ескітүркі тілінде  -  “орау” ,  ал  қазір 

ол  “ж ө ргек” ,  “ж өргем ”  деген  нақты   бір  орам- 

ның түрінің атауында  ғана сақталған.

Соны мен, түркітанушылардың дені  “түбір” 

ұғы м ы н беретін бір,  екі,  кейде тіпті  үш  буынды 

этим ологиялы қ  түбірлерді  әртүрлі  ды бы сты қ 

(сіңісу,  ф узия,  дыбыс  алмасу,  ауысу,  редукция 

т.б.),  морфологиялық (кірігу, өнімсіз аффикстер 

жалғануы т.б.), семантикалық (десемантизация) 

т.б.  құбы лы старды ң  негізіндегі  құры лы м ды қ 

және модификациялық озгерістердің нәтижесі деп 

атайды. Яғни, қарапайым түрінен күрделіге қарай 

дамы п,  соған сай буын саны да өседі. Диахрон- 

ды қ тұрғы дан туынды  бола тұра олардың синх-

рондық тұрғыдан түбір болып саналуы түбір мор- 

фемасы тетігінің  үнемі өзгерісте болуымен,  оған 

әсер етуші аффикстік морфемалардың динамика- 

лы қ табиғатымен ты ғы з байланысты.

Мысалы:  қазіргі  қазақ тіліндегі түбір болып 

саналатын у ф е //= д е ге н   етістіктің тарихи тұрғы - 

дан туынды екендігін былайша көрсетуге болады: 

тудырушы  аф ф икс)  +  п  (етіс  тұлғасы).  Я ғн и , 

түбірдің  құры лы м ы ны ң өзгеруі оны ң құрам ы н- 

дағы  сөзтудырушы афф икстердің созтудырушы- 

лы қ қабілетінің сақталуы мен  қатынасуына бай- 

ланысты.

ұғы м ы ны ң тарихилы ғы нда, ж алғамалы табиға- 

тында.

О сы ның  бәрі  түбір  теориясы на  статикалық 

Соған сай ол үнемі өзгерістерге ұшырап оты- 

ратын  онтологиялы қ  единица  ретінде  түбірдің 

хронологиялық деңгейіндегі ата түркі тілінде бір 

ған а  үлгідегі түбір ретінде  кездесуін ж оққа шы- 

ғарады.  Д ем ек,  түркітануда  түбір  құрылымына 

қатысты  көрсетілген  СГ,  ГС,  СГС т.б.  үлгілерді 

әртүрлі  хронологиялы қ  деңгейлердегі  түбірдің 

құры лы м ы н ы ң   даму  си п аты н ,  соны ң  іш інде 

сөзжасамдық қызметін дәлелдейтін тәрихи туынды 

түбірлер деп  қараған жөн.

2.7.  К Ү РД Е Л І  С Ө ЗД Е Р

Күрделі  создер  қазіргі  тіл  біліміндегі  ең 

күрделі  мәселеге  жатады,  оны ң  аны қталм аған 

мәселелері оте коп.  Күрделі создер жоқ тілді көрсе- 

ту оте қиы н,  бірақ күрделі сөздер, әсіресе,  неміс, 

ағылш ын, жапон, хинди,  орыс тілдерінде кең да- 

мыған.

бірдей  емес.  Олар тілдердің лексикалы қ жүйесі- 

нен әр келкі орын алады.  Кейбір тілдерде сөздерді 

біріктіру  қосы м ш а  тәсіл  болып,  оның  нәтижесі 

елеусіз болады да, сөздіктің периферия болімінен 

орын алады.  Келесі  бір тілдерде ол  өте  кең тара- 

ған,  негізгі  тақы ры п қа жатады.  Соңғы   топтағы 

тілдерге  жапон  тілі  жатады.  Л ексикадан  алатын 

орны на  қарай,  жапон  тілін  тіпті  күрделі  сөздің 

тілі деуге де болады.

Осындай  күрделі сөздерге бай тілдерге түркі 

тілдері, оны ң  ішінде  қазақ тілі де жатады.  Қ азақ 

тіліндегі  сөз  таптары ны ң  қайсысында  болсын 

күрделі сөздер бар.  М ысалы, тасбақа,  онеркәсіп, 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: