тіл ін д е  бии  А//А«я£/деген

242

СӨЗЖАСАМ

кездеседі. Алт ай  -ол халықтың м ифологиясы н- 

да таудың атын  ғана емес, жоғары ұғымды,/<:о/7- 

ғаушы  рух  мәнін  береді.  Демек,  осы ндағы   бии 

сөзін биік сөзімен  бір тектес,  бір түбірден тара- 

ған деп  қарауға болады.

Ж ары к■

 О ны ң құрамынан тарихи тұрғы дан 

ж ары=стістігі ажыратылады.  Себебі  М .Қ аш қа- 

ри  сөздігінде:  “ Қ ұдатғу-білігте” ,  ерте  ұй ғы р 

тіл ін д еу яп -  “светиться” ,  “сиять” деген етістік.

Ол  қазіргі  алтай  (дары=),  қы рғы з  (ж ары =), 

тілдерінде  сақталған.  -Ы к,  -ік ж ұрнағы   арқылы 

жасалған сын есім қазақ тілінде көптеп  кездеседі. 

М ысалы, ашык,  арык,  кашык,  т есікт.б.  Бұл  осы 

жұрнақтың бір кезде онімді қосымша болғанды- 

ғын кәрсетеді.  Қазақ тілінде жары=етістігі жеке 

сақталмағанмен оны коптеген тұбірлес сөздердің 

құрамынан табуға бөлады.  Мысалы: жарык, жар- 

кыра-жаркын, жарқ-жүрк, жарк еттіт.б.

Үлан.  Қ азақ тілінде  бұл сөз тек ұлан байтақ 

дала,  үлан асыр т ойт.б. тіркестердің кұрамында 

кездеседі.

“и!а”= -  ескерткіштер тілінде  -  “связы вать” , 

“присөединять” деген етістік. Сөнымен бірге иіа- 

п= өздік етіс тұлғасында да қөлданылады.

Ад,  есім түбір түрінде иіа-п ескерткіш терде 

кездеспейді.  Ол  кейінірек “иіа”  етістігінің омо- 

нимдес  -н  қосы м ш асы ны ң  ж алғануы   арқы лы  

ж асалған  болу керек.  Қ азақ тілінде диалектілік 

ерекшелік ретінде болмасаұла= етістігі жеке кез- 

деспейді. Түркімен, түрік, алтай, хакас, тува тілде- 

рінде  ұла-  етістігі  -  күні  бүгінге  дейін  кеңінен 

қолданылатын етістік.  Мағынасы ескерткіш тілде- 

ріндегідей.  Үлау  -  түрік  тілінде  “ж ам ау”  деген 

сөз бөлса,  қазақ тілінде т.б.  тілдерде  ұзақ жөлда 

ауыстырылатын  келікті  атайды,  бірақ жорамал 

түрінде ұ лан,  ұласу,  үлыс,  ұлт  т.б.  бір түбірден 

өрбіген деп  қарауға болады.

Ілкі.  Іл -  О рхон-Енисей жазбаларында  ‘вос- 

ток,  перед,  л о б ’  деген  мән  береді.  Бұл  сезге 

қазақ тіліндегі ілгер ісөзі түбірлес  келеді. -ғары, 

-г

Түркі тілінің даму кезеңдерінің ерте  кезінде 

сын  есімдер,  бір жағынан зат есімдер, екінші жа- 

ғынан  үстеулер деп  айқы н  жіктеліп  дербес  сөз 

табы  ретінде бөліне алмады.  О ны ң  қалдықтары 

қазіргі тілімізде кездеседі.  Сөны ң бірі -дай,  -дей, 

-тай,  -тей қосымшалары арқылы жасалған кейбір 

сын есімдер мен  үстеулер.

М ұндай  создерді А.Ы сқақов  “өлі” түбірлер 

қатарына  жатқызады.  Оларды  сын  есімдер  де- 

генде  шартты түрде  қөлданылған  көнтекстеріне, 

тіркескен  сөздеріне  қатысты айтамыз.  Әрине біз

бұл  арада  қөсы м ш алар  арқы лы   ж асалы п,  өл 

қосымшаларсыз да тілімізде кеңінен  қолданыла- 

тын сын  есімдер мен  үстеулерді  емес, ол  қосым- 

шаларсыз қолданыла алмайтын, оларсыз мәні жоқ 

сөздерді айтып отырмыз.  Мысалы: нарттай, тыр- 

дай,  арыстай,  көнектей, мидай,  добалдай,  өрімдей 

т.б.

Нарт  ескі  түркі  тілінде  және  кейбір  қазіргі 

тілдерде  қы зы л  гүлдің  атын  білдіреді.  Қ азақ 

тілінде ол  тек -/??ш/формасымен біріккенде  ғана 

мәні  бар  сәз.  Б ұған  түбірлес  басқа  сөз  кездес- 

пейді.  Ш ығу теркіні ж ағы нан нарт сөзі түркілік 

емес.  Қ азақ  тілінде  қы зыл  гүлдің  атауы  өзінің 

төл  сөздері  арқы лы   беріліп нарт сөзі  өсы нарт- 

т а й фөрмасында  ғана сақталып  қалған.  Сөйтіп, 

тілімізде  мәні ж өқ  “өлі” түбірге айналған.

Арыстай (арыстай  азаматт.б.).  Бұл сөз қазақ 

тілінде де дербес сез ретінде қөлданылған.  Қазақ 

тілінің түсіндірме  сөздігінде  өны ң  мынадай  ма- 

ғыналары көрсетілген:

1.  Арба,  ш ананы ң  көлік жегетін  қөс  жетегі, 

тертесі:

Д оңғалақ арба жүре алмас,

Қос  арысы сы нған  соң.  (“ Үіи  ғасыр”)

2.  Үйдің  тобесін  ж апқан  өрімдерді  көтеріп 

тұратын  көлденең ағаш.

3.  Ру,  тайпа,  ел,  халық.

Арыстай деген  сөзге  негіз бөлып тұрған  өсы 

мағыналардың қайсысы бөлуы мүмкін. Әрине, бұл 

м ағы налар  бір-бірінен  аса  алш ақтап  кетпейді. 

А рбаның  тертесі  де,  үйдің  бел  ағаш ы   да  бір 

нәрсенің тірегі,  ұстап тұрған  негізі.  Р ас,арыстын 

көне ру, тайпа м ағы насы  біраз кеңірек.

Арыстай  сын  есіміне  негіз  болған  арыс  зат 

есімінің бірінші және екінші  мағыналарынан ту- 

ған ауыспалы  мағынасы болуы  керек.  Кейде ары- 

ст айдегенде  ұзын,  үлкен  мәні де  болуы  мүмкін.

Көнектей  (Хвне/стүбірінің тарихи-этим оло- 

гиялы қ талдауы  “ Қ азақ тілінің  қы сқаш а  этимо- 

логиялы қ создігінен”  адынды).

М онғол тілінде көнек  - құдыққа қауға ретін- 

де салатын, ағаштан,  не теріден жасалған  шелекті 

айтады. Түрікмен тіліндекөнек  -тұ з салатын тері 

қ а п ;’өзбек  тілінде  -  қымыз  құятын  мес.  Қазақ 

тілінде көнек сөзі  өсы  күйінде  кездеспейді.  Бірақ 

көн-терісі  деген  тіркес  бар.  Осы  көн,  көнектей, 

көнек сөздерін бір түбірлес сөздер ретінде салыс- 

тырып  қарауға бөлады. Көн сөзі  - ойрот,  азербай- 

жан,  озбек  т.б.  тілдерінде  иленген  тері деген  ма- 

ғынада әлі  күнге дейін  қолданылатын есім сөз.

Сөл сияқты  ескі түркі тілінде де көн созі  өсы 

мағынада жұмсалған. Ол қазақ тілінде/ие/7/сөзімен

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: