Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

ларға жіктеуге болады.  Қосымша морфемасыз ол 

түбірлер  орыс  тіліндегі  сияқты   толы қ  м ағы на 

бере  алмайды.  М ұндай  түбірсөздер  тек  қазақ 

тілінде ғана емес басқа да түркі тілдерінде көптеп 

кездеседі.  О ларды ң  қ ұр ам ы н д ағы   түбір  мен 

қосы м ш аны ң  сонш ам а  кірігіп,  қазірде  бөлуге 

келмейтін түбір сөз деп  ұғатындай дәрежеге жет- 

кізген  қандай  себеп  деген  сұраққа  жауап  беру 

оңай емес.

рихи  сипаты м ен  түсіндіруге  болатын  сияқты . 

М ысалы,  ерте  кезде  -са  (“сан ау” ),  -ба  ( “бай- 

л а у ”),  -кыд (“қы ды ру”) т.б. түбір саналу себебі, 

көптеген түркітануш ы  ғалымдардың пікірінше, 

олардың  сол  кез  үшін  толы қ  мәнді  сөз  б олға- 

нында. Олар тіл тарихының ерте кезеңінде құры- 

лымы  қарапайы м ,  сан  ж ағы нан  шектеулі,  еш - 

қандай  қосымш асы з жеке дыбыстардың дыбыс- 

талуы нан  тұ р ға н   (С .Е .М алов,  В .М .Н асилов, 

Б.М .Ю нусалиев,  Х .Т.Н игматов, А.Т.Кайдаров, 

В.И .Асланов т.б.).  Қазіргі  тілімізде  бұл  қасиет- 

тер  тү б ір л ер д е  ж о қ .  Б үгін д е  о л ар ды ң   көбі 

(түбірлер) жалаң түбір ретінде жұмсалмайды, тек 

белгілі бір тұлғада ғана қолданылып,  өздерімен 

түбірлес сөздермен  салыстыру арқылы  аны қта- 

лады.  О сы лайш а,  көптеген  түбірлес  сөздердің 

бөлш ектеуге  келмейтін,  м ағы н алы қ  ж ағы н ан  

бәріне ұйытқы болған  ең түпкі бөлшегін теори- 

ялы қ  тұрғы дан  табуға  болады.  Бірақ  олар  осы 

қ а л п ы н д а   ( қ о с ы м ш а   м о р ф е м а с ы з)  қ а з ір г і 

тілімізде жеке сөз ретінде қолданылмайды.

Мысалы:

*ан<аң-ғар=,аң-да=,аң-ды =,аң-ы р=, аң-қау

т.б.

* е л < е л -т і= ,е л -ік = ,е л -ір = ,  е л гезе к = ,  ел- 

* қ о р< қо р -ға= ,  қ о р -ы = ,  қор-ш а= ,  құр-са= , 

құрсау т.б.

*қай < қай -т= ,  қ а й -ы р = ,  қ ай -р а= ,  қ ай = қ ы , 

қайсар т.б.

Бұл  - түбір морфемасын түбірлес создер па- 

радигмасы  б ойы нш а  талдау  әдісі.  О сы лайш а 

аны қталған түбірлер көбінесе  қосымш алардың 

пассивтенуінен “сүрленіп”, қазірде тек салыстыр- 

малы-тарихи әдіс негізінде қалпына келтірілетін, 

не теориялы қ жорамал  ретінде  белгіленетін та- 

рихи түбірлерге айналған.

Д ем ек, екіншіден, тарихи түбірлердің пайда 

болуы  сөз  жасаудың  морфологиялы қ  тәсілінің 

тууымен, яғн и , түркі тілдерінің жалғамалық (аг- 

гл ю ти н ац и ял ы қ)  таб и ғаты м ен   бай лан ы сты . 

Ж оғары да  атап  көрсеткеніміздей,  бұл  тәсіл  тіл

дамуының ішкі заңды лы ғы нан  келіп туған.  Егер 

ең алғаш қы түбірлер лексика-грамматикалық ка- 

тегория ретінде дамымай, сол күйінде қалған бол- 

са,  тілдің  одан  әрі  баюы  мен  жетілуі,  сөздердің 

әр алуан топтары,  ұғымды білдірудің лексикалық 

құралдарының қазіргідей  байлы ғы болмаған бо- 

лар еді. Соның нәтижесінде түркі тілдерінің негізгі 

сөздік  қоры ны ң  сем антикалы қ  көлемі  мен  сөз 

топтары н  көбейтуде  ж әне  ж аңа  сөздер  жасауға 

негіз  болған  сем антикалы қ  тәсіл  арқылы  түбір 

сөздердің сөз тудыру мүмкіндігі кеңейе түсті. Тіл 

дамуының келесі кезеңінде түркі тілдерінің тари- 

хында маңызды роль атқарған синкретті түбірлер 

мен лексика-грамм атикалы қ омонимдерді жасау 

үшін бірбуынды түбірлерге жалғанатын омомор- 

фты  қосымш алардың  орны на  оған  қарағанда, 

күрделірек тұлғалар жалғану үрдісі қалыптаса ба- 

стады. Себебі тіл дамуының лексика-грамматика- 

лы қ мазмұнының күрделенуі,  кеңеюі деривация- 

л ы қ  жүйе  арқылы  түрдің  де  кұрделенуін  қажет 

етті.  Түбір сездер өздері беретін  ұғы м ны ң ерек- 

шелігі  аш ы лған сайын ж аңа  м ағы налы   сөздерге 

негіз болып,  өлі түбірлер ретінде тарихи туынды 

түбір  құрамында  қалып  қоя  берген.  Бұл  -  түбір 

сөздер  дамуыны ң  қажетті  ш арты.  Сонды қтан 

қазіргі  тілімізде  жаңа  сәздер жасауға  ұйтқы  бо- 

латын көбінесе “өлі” түбірлер.

ды бы сты қ  жүйесінің  тарихи  ©згерістерінен  тыс 

қарауға  болмайды.  Үндіевропа  тілдерінде  түркі 

тілдерімен салыстырғанда,  фузия  құбылысының 

жиі ұшырауын олардың жалғамалы емес табиға- 

тымен түсіндіруге болса,  бірақ түркі тілдерінде де 

флективтіліктің  элементтері  кездеседі.  Кейбір 

ғалымдар  “өлі”  (көбіне  бірбуынды)  түбірлердің 

құрамындағы түбір мен қосымшаның әбден кірігіп 

қазір бөлуге  келмейтін түбір сөз деп  ұғынуы со- 

ның нәтижесі деп қарайды.  Э.В.Севортян жалға- 

малы лы қ  кезеңіне  дейінгі  (доагглютинативный 

период)  құрылым,  ия,  “сөзтудырушы ж үйе” деп 

жалпы  атап  ©теді.  Қ азақ тілінің  сөз  құрамында- 

ғы тарихи  ф онетикалы қ өзгерістерді зерттеу ба- 

рысында Б.Сағынды құлы түркі тілдері флексия- 

лы қ құрылым дәуірін басынан откізген деп тұжы- 

рым  жасайды.  О ны ң  дәлелі  ретінде  келтірілген 

тілдік деректерді  ішкі  ф лексия  қалдықтары  деп 

қарайды.  Қазақ тіл білімінде бұл мәселенің проф. 

Қ .Ж ұ б а н о в та н   б астал аты н ы   белгілі.  Ғалы м  

түркітанудағы бұл проблеманы агглютинациямен 

сабақтас қарайды.

Қалай болғанда да, түбір  құрылымының са- 

палық  озгеруіне,  қалыптасуына  әсер  ететін  фо-

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: