0 2 СӨЗДІҢ  МОРФЕМАЛЫҚ  ҚҮРАМЫ

меті  өзі  қатысты  сөз  табы ны ң  құрам ы н  жаңа 

сөзбен  толықтыру болып  саналады  я ғн и   ол  өзі 

қатысты  сөз табына жататын  сөздерді,  атаулар- 

ды жасайды.  М әселен,  зат есімнің сөзжасамдық 

ж ұрнақтары   зат  есімге  жататын  атауларды  жа- 

сайды: өнім, малшы, дэрігер, кітапхана, бөлім, қаты- 

сым  сияқты   туынды  сөздердің  бәрі  зат  есімнің 

сөзж асам ды қ ж ұрнағы   арқы лы   ж асалған.  Сын 

есімнің созжасамдық жұрнақтары  сы нды қ белгі 

м ағы насы н  білдіретін  сын  есім  атауларын  жа- 

сайды.  Мысалы таулы, сэнді, өнерпаз сезгіш, сәнқой, 

білгіш сияқты туынды түбір сын есім сөздер сын 

есімнің сөзжасамдық жұрнақтары арқылы жаса- 

лып,  сы нды қ белгі м ағы насы н  білдірген.

Осы сияқты басқа сөз таптарының жұрнағы 

да өзі телулі сөз табына қызмет етеді, оның атау- 

ларын жасап, сөздік құрамын толықтырады.  Со- 

нымен бірге ж ұрнақтарды ң бірнеш е сөз табына 

ортақ  болып  келуі  де  кездеседі.  Бұл  көбінде 

жұрнақтарды ң  м ағы налы қ ж ағы н ан  дамуымен 

байланысты  болады.  Ж ұрнақтарды ң  м ағы насы  

кеңіп,  бір м ағы н ан ы ң   үстіне  екінш і  м ағы наны  

қосып  алуы тілде өте жиі кездеседі.  Осы жұрнақ 

м ағы насы ны ң дамуы,  кеңуі  нәтижесінде бір сөз 

табыны ң ж ұрнағы  екінші сөз табыны ң м ағы на- 

сын  қосып алады да,  бұры нғы   м ағы насы н  сақ- 

тай  оты рып,  екі  сөз табында да  қы зм ет атқара- 

ды.  Сөйтіп,  бұл  ж ұрнақтарды ң  бірнеш е  сөз та- 

бына ортақтық қасиетін қалыптастыратын жол- 

ды ң бірі болып саналады.

Ж ұрнақтарды ң  м ағы н асы н ы ң   кеңуі  тілде 

омоним жұрнақтардың көбеюіне әсер етеді: буын, 

түйін,  келін,  қорған деген  туынды  түбірлердегі 

зат есім жасайтын -ын,  -ін,  -яж ұрн ағы  м ен жуын, 

деген өздік етістің -ын,  -ін,  -яж ұрна-

ғы тұлғасы жағынан бірдей.  Бұлардың сөзге қоса- 

тын  мағынасы да түрлі, сондықтан олар омоним 

ж ұрнақтарға жатады.  О м оним  ж ұрнақтар тілде 

аз емес.

синоним дік қасиет те  бар:  жүмысшы  - ж үмыс- 

Кейде  тілдегі  синоним   ж ұрнақтарды ң  ма- 

ғына жақындығына қарамастан, олардың бірінің 

орны на  екінш ісі  қолданы ла  бермейтіні  белгілі: 

тары  арқылы  ж асалған  құрал  атаулары.  Ал  дәл 

осындай  мына  құралдардың  атаулары  өшіргіш, 

сүзгіш,  қырғыш  -ғыш,  -гіш ж ұрнақтары  арқылы 

жасалған. Туынды түбірдің қай  үлгі арқылы жа-

салуы тілдің ішкі заңдылығы арқылы  шешілгені 

байқалады.  Ж ұрнақтардың тілде атқаратын қы з- 

меті бірдей емес.  Олар өте өнімді болып,  сөз тал- 

ғамай  белгілі  топтағы   сөздерге  ж алғана  береді. 

Мысалы: малшы, егінші, жазушы, колхозшы, үгітші, 

энші,  етікші,  суретші, қасапшы,  биші т.б. Ал бірсы- 

пыра жұрнақтар сөз талғап, белгілі сөздердің құра- 

мында  ғана кездеседі, сөз жасау ж ағы нан өнімсіз 

болып  келеді.  М ы салғатілде көйлекшең,  байпақ- 

ген  адам  деген  ұғымды  білдіреді.  Осы  ж ұрнақ 

басқа киім аттарына жалғанбайды, көйлекшең, беш- 

пентшеңдеуге болғаны мен,  сол сияқты  киім аты 

шапан, тон сөздерінен  іиапаншаң,  тоншаң сияқты 

туынды түбір жасалмаған.

Бұдан ш ығатын қорытынды  - жұрнақтардың 

сөзжасамдық қабілеті бірдей емес.  М ысалы, -шаң, 

тың белгісін білдіру қызметін ерте тоқтатқан. Сон- 

дықтаң  киімнің  кейінгі пайда болған түрлерінен 

бұл  ж ұрн ақ  арқы лы   сөз  ж асалм аған.  М ұндай 

сөзжасамдық жұрнақтар тілде біраз.  М ысалы, бе- 

лес, дөңес, оңғақ, тоңғақ, жент, киіт, бүкір сияқты 

туынды түбірлер құрамындағы жұрнақ қазіргі тілде 

сөзжасамдық қызмет атқарып жүрген жұрнақтар 

қатарына жатпайды.

Бұл  ай ты лған д ар   қа за қ   тілін ің   сөзж асам  

жүйесі көне замандардан бастап, күні бүгінге дейін 

дамып, күрделеніп, екшеліп, толығып қазіргі дәре- 

жеге  ж еткенін  көрсетеді.  Осы  ұзақ  уақыттың 

ішінде  сөзж асам ны ң  ішкі заңды лы қтары ,  құра- 

мы,  сөзж асам ды қ нұсқалары ,  олардың  қызметі, 

м ағы насы   нақты ланы п,  тұтас  бір  күрделі  жүйе 

ретінде қалыптасқан.