Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Дауысты дыбыстардың  түсіріліп айтылуына 

келгенде ең  көп  әрі  ең жиі  кездесетін  құбылыс 

редукцияға байланысты болып келеді.

Дауысты  дыбыс  редукциясы ны ң  себебін 

“дауысты  дыбыстан  басталатын  қосы м ш аны ң 

ж ал ған уы н а” ,  “екпінсіз  буынны ң  айты луы на” 

байланыстырған пікірлердің болғаны  мәлім.

Негізінде,  қазақ  тіліндегі  дауысты  дыбыс 

редукциясы  мына жағдайда жүзеге асады:

а)  Д ауы сты   ды бы с  ред у кц и ял ан у   үш ін, 

бірінш іден,  соз  құрылымы  үш  буы ннан  кем 

болмауға  тиіс;  екінш іден,  сөз  құры лы м ы нда 

кемінде екі аш ы қ буын  қатар тұруы  керек.  Осы 

,-екі  шарт  бойында  бар  сөздерде  ған а  дауысты 

дыбыс редукцияланады.  Бұл  коріністі,  анықтап 

айтқанда,  дауысты  дыбысы  редукцияланатын 

сөздің  буын  үлгісін  (Б)А  +  БА  +  БА(Б)  немесе 

(Б)А  +  БА  +  БА  +  БА(Б)  белгілерімен  беруге 

болады.

дыбыс редукцияланғанда  (Б)АБ +  БА(Б)  немесе 

(Б)А  +  БАБ  +   БА(Б)  буын  үлгісіне  айналады. 

Д ем екбір-бір буын  кемиді.  М ысалы,м а+ ғы + на

Дауысты дыбыс редукциясы түбір сөзде де, 

косымш а ж алғанған созде де жүзеге  аса береді. 

Мысалы, араба, мағына сөздері түбір сөздер, бірақ

буын  үлгісіне байланысты  шартқа сәйкес  келіп 

тұр.

жалғанған создерде жиі байқалады. Мұның басты 

себебі  -  ж а л ғ а н ғ а н   қо с ы м ш а л а р д ы ң   созді 

ж о ғ а р ы д а   а й т ы л ғ а н   буы н  ү л гісін е  с ә й к е с  

келтіретіндігі.  М ұны  мына  жағдайдан  көруге 

болады:

Д а у ы сс ы з  д ы б ы с қ а   а я қ т а л ғ а н   сөзге 

д а у ы с т ы   д ы б ы с т а н   б а с т а л ғ а н   қ о с ы м ш а  

жалғанғанда қатар тұратын ашық буынды сөздер 

пайда  болады.  М ысалы,  орын+ы  -  о+ры+ны, 

ауыз+ы  -  а+уы+зы,  мойын+ы  -  мо+йы+ны  т.б. 

О+ры+ны - ор+ны,  а+уы+зы - ау+зы, мо+йы+ны

-  м ой+ны 

б о л ы п   д а у ы с т ы   д ы б ы с т ы ң  

редукциялануы әрі  үш буынға жетуіне, әрі қатар 

т ұ р ғ а н   а ш ы қ   б у ы н д а р д ы ң   п ай д а  б о л у ы н а 

байланысты.

Д ауы ссыз  ды бы сқа  біткен  сөзге  дауысты 

дыбыстан  басталған  қосымш а жалғану арқылы 

создер  де  жасалады,  сөзпіш ін  (сөзф орма)  де 

жасалады.  М ы салы ,орын+ык - орнык,  ойын+а  - 

ойна,  бүйір+ек - бүйрек,  дэуір+ен - дэурен, үрік+ек

-  үркек,  көрік+ем  -  көркем,  сарын+а  -  сарна, 

буын+а  -  буна,  бүйыр+ык  -  бүйрык дегенде  сөз 

жасалып тұр.

Ал  ірік+іп  -  іркіп,  корык+ып  -  коркып, 

карын+ым  - карным, халык+ым  -халкы м , эріп+і

-  әрпі,  күлып+ы  -  күлпы,  м ү лік+ і  -  м ү лк і  т.б. 

дегенде сөзпішіндер пайда болған.

Дауыссыз дыбысқа аяқталған сөзге дауысты 

дыбыстан басталған сөздер тіркесіп,  бір бунақта 

айтылса  да  қатар  тұрған  аш ы қ  буындар  пайда 

б өл ы п ,  р ед укц и я  құб ы лы сы   ж үзеге  асады . 

Мысалы,

кайын аға  -  кай(ы )наға  - кайнаға 

кайын ата  -  кай(ы)  ната  -  кайната 

кайын ене  -  кай(ы)нене  -  кайнене 

зерек еді  - зерек(е)ді - зеректі 

барған еді -  барған(е)ді  -  барғанды 

келетін  еді  -  келетін(е)ді  -  келетінді 

Ескерту:  Еді  көмекш і  етістігінің  түбірі  (е)- 

нің түсіріліп  айтылуы аркылы зеректі,  барғанды, 

келетінді сөзпіш індеріндегі  -ды,  -ді өткен  шақ 

ж ұрнағы   өзі  ж алған ған   сөзіне  ш ақты қ  м ағы на 

жамап тұрғаны на  қарамай,  қазіргі  қазақ тілінде 

күшейту мағынасын беретін демеулік шылау деп 

есептеліп дефис  (-)  арқылы  жазылып жүр.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: