Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЛҒАЮЫ
157 9.6.2.7. Ауысым (метатеза) А уы сы м (м е та теза ) сө й л еу б а р ы с ы н д а дыбыстарды озара орын ауыстырып айту арқылы пайда болатын м орф онологи ялы қ құбылыс. Ауысым, негізінен сөзді аз қүш жұмсап, ың[-айлы д ы б ы с та у ға әр екеттен у нәти ж есін де пайда болады. Қ азақ тілінде ауы сы м ны ң екі түрі бар. Біріншісі - көрші дыбыстың өзара орын ауысып қолданылуы, екіншісі - алыс тұрған дыбыстардың орын ауысуы. 1. Көрші дыбыстардың орын ауысуында П Қ > Қ П , П К > КП түріндегі дыбысталатын создер өте жиі кездеседі. Мысалы: П Қ > Қ П ауысымы П К Ж П ауысымы қ а п қ а қ -қ а қ п а қ әпке-әкпе капқан-қақпан тепкіш ек-текпішек сап қан -сақп ан әпкіш -әкпіш ш апқы ла-ш ақпы ла әпкел-экпел Түркітану ғылымында П Қ > Қ П , П К Ж П ауысымы тіл алды дыбыстарынан бұрын тіл арты дыбыстарын айту жеңілдігіне байланысты пайда болған дейтін пікір бар. Олай болса, апт ал- ат п ал, м ы зғы -м ы ғзы , м езге -м е гзе с и я қ т ы ауысымдардың да жайын осы себепке ж атқызу керек. Қазақ тілінде бж>жб орын ауысуында айту ж ең ілдігінен б асқа тағы бір себеп бар. Ол күбжеңде-күжбіңдедегенде [6] дыбысы буынды аяқтап [п] түрінде айтылуы керек еді. Келесі буы нны ң ұяң [ж] -дан басталуы бұл екі ұяң дыбыстың тіркесу қиындығын туғызады. Сонды қтан бж>жб өзгерісінің тағы бір себебі дыбыс тіркесімінің қолайсыздығы болуы эбден мүмкін. Көрші дыбыстардың орын ауысуы дауысты дыбыс пен дауыссыз дыбыстар арасы нда да ж ү р ед і. М ы с а л ы , ж а р ы к ш а к > ж а р ғы ш а к , бағзыда>бағызда, есіт>есті, еліт>елті, керік>кергі, сорык>сорғы, сілік>сілкі, сіңіл>сіңлі, түрік>түркі, лыпа>ылпа т.б. Д ауы сты ж әне д ауы ссы з д ы б ы стар д ы ң ауысымы созді есітуші мен сойлеуші арасындағы сезім, түйсікке негізделген. Себебі қашанда хабар салмағы соз басы на түседі. Ал сөз басы аш ы қ буынмен айты лғаннан горі ж абы қ буынмен ай ты л са, ты ң д ау ш ы ға н ақты л ы естіледі. Ал
буындар дауысты және дауыссыз дыбыстардың ауысымымен ес-ті, кер-гі, сор-ғы болыгі жабық буынға айналуы осы эрекетген туі ан болуы керек. 2. Алыс тұрған дыбыстардың орын ауысуына айналқоста > айналсоқта, селқос > селсоқ, жалаң аяқ > жаңалаяқ, жалаңаіи > жаңалаш, айлан > айнал, дарыйа > дайра, топырақ > торпақ, тебірен > тербе сияқты сөздер жатады. Алыс тұрған бұл ауысымдық құбылыстарды екі топқа бөліп қараған жон. Селқос>селсоқ,
сөз соңы на орын ауыстырып, олардың орнына соз соңындағы [с] жэне [н] дыбыстарының келуі олардан бұрын тұрған (бірінші) буынды аяқтап, тұрған [л], [й] дыбыстарына байланысты сияқты. Өйткені [л] ды бы сы нан кейін тіл арты [қ] дыбысын, [й] ды бы сы нан кейін [л] дыбысын айтудан гөрі тіл ұшы [с], [н] дыбыстарын айту жеңіл екені белгілі. Демек, ауысымның бұл түрі
ж еңілдігіне байланы сты пайда болған деуге келеді. Ал дарыйа-дайра, топырақ-торпақ, тебірен- т ербе, добы р а-дор б а с и я қ т ы а у ы с ы м д ы қ қ ұ б ы л ы с т а р д ы ң т а б и ғ а т ы э р і тіл ар ты дыбыстарын бұрын айту жеңілдігіне де, әрі ашық буы нды ж а б ы қ б у ы н м ен айту үрдісін е де байланысты. Олай дейтін себебіміз й дыбысы р-дан, р ды бы сы нан [6], [п] дыбыстары тіл алды н аж ақы н . Бұл - бір. Екіншіден, ауысымға дейінгі алғаш қы нұсқаларда-/?ь/-йд, то-пы-рақ, те-бі-рен, до-бы-ра&опып екі, үш ашық буынмен айтылған создеррй>йр, бр>рб, пр>рн ауысымына байланысты бір дауысты дыбыс сусып, т й-ра,
пайда болған. 9.7. С Ө З Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы Н Ы Ң ҰЛҒАЮ Ы Соз құрылымы әңгіме болғанда, түбір және қосымш а тұлғаларға (морфемаларға) жіктеледі де, морфология саласында қарастырылады. Бірақ тіліміздегі сөздерді жеке тұлғаларға (морфемаға) жіктегенде барлы ғы бірдей қалдықсыз боліне бермейді. Түбір созге жалғанған қосымшалардың сөзге қосар лексикалы қ, грамм атикалы қ мағы насы , атқараты н қы зм еті б олса, енді бір сы пы ра дыбыстар не дыбыстар тобы сөзге еш қандай м ағы на үстем ей-ақ ф акультагивті (қосалқы ) күйде қолданылып жүргені байқалады. Сөз және с ө з п іш ін ( с ө з ф ө р м а ) ж а с а у д а б ұ н д а й ф а к у л ь т а т и в т і д ы б ы с т а р д ы ң м а ғ ы н а с ы бөлмағанды қтан, олар түсіріліп айты лсада, сөз не сөзпішін мағынасы өзгермейді. Мысалы:иемде |