Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
- Навигация по данной странице:
- Қ, к - у
| МОРФОНОЛОГИЯ
9.6.2.3. Тіл арты дыбыстарының тіл алдына жылжу үрдісі Т ү р к іт а н у ғ ы л ы м ы н д а т іл
а р ты ды бы стары ны ң тіл адды на қарай жылжу үрдісі тек дауысты ды бы сқа байланысты сөз болды да, дауыссыз дыбыстар жөнінде айтылмай келді. Біз бұл үрдістің дауы ссы з ды бы сқа да қатысы бар деп есептейміз. Тіл арты дауыссыздардың тіл алды на ж ы лж у үрдісін м ы на д ы б ы стард ы ң алмасуынан байқауға болады. Қ, к - у ды бы стары ны ң алмасуы: бақ-бау, қыстақ-қыстау, санақ-санау, бояқ (диал.)-бояу, білек-білеу, тірек-тіреу, тілек-тілеут.Ъ. Қ-й дауы ссы здары ны ң алмасуы: тоқ-той, соқ-сой, жоқ-жой, бақ-байла, бек-бей (жаз.би) т.б. Ң -й ды бы стары ны ң алмасуы: барсаңшы- барсайшы, келсещиі-келсейші, жеңше-жейше (сөйл. тілінде) т.б. Етістіктің шартты рай тұлғасы ны ң 2-ж ақтағы көрсеткіш і [ң] ж алғауы ны ң [й]-мен алмасуы барлық етістікке жалғанғанда кездесетін құбылыс сияқты . Солай бола тұра тек қана -шы тұлғасы ж алғанғанда ғана вариант түзеді. Келсең сөзін келсей деп айту тілімізде бар болғаны мен бірдей емес. Келсең, барсаң дегенде ш арттылық мағына сақталса, келсей, барсай, келсеңші-келсейші дегенде м ағы на өзгеріп кетеді. Ң -у ды бы стары ны ң алмасуы: аң-ау, аңсар- аусар, аңқау-ауам, аңшы-аушы, көңіл-кеуіл, оңаша- ауаша (диал.) т.б. Ң -н д ы б ы стар ы н ы ң алм асуы на етістіктің -ған -геятұлғалы есімшесіне соң шылауы тіркесіп ай ты лған да, он ы ң (ш ылау сөздің) қосы м ш а ретінде сын түрінде айтылуын атауға болады. М ысалы, барған соң - барғансын, келген соң - келгенсінт.Ъ. Ал сөйлеу тілінде қалың-қалын, біздің-біздін, сізд ің -сізд ін , ш ү б а лш а ң -ш ү б а лш ы н с и я қ т ы варианттар да байқалады. Ш -с ды бы стары ны ң алмасуы, негізінен, тіларалық алмасудажиі айтылып келеді. Ал қазақ тілінің өз ішінде шәмбе-сәмбе, шодыр-содыр,
в а р и а н тт а р д ы ң [ш] - м ен а й ты л аты н д ар ы жергілікті сөзге жатады. Ал тіліміздегі сүйінші-
жөні бөлек. Бұларды алш ақ үндесу (дистактілі ассим иляция) немесе сөз соңы ндағы буында тұрған [ш] ды бы сы ны ң басқы буындағы [с]-ға ә с е р і д е п т ү с ін е м із . Б ір а қ б ұ л ү н д е с ім (а с с и м и л я ц и я ) ф о н е т и к а л ы қ ө згер іс ем ес. Ө йткені бұл сөздердегі ш дыбысыны ң с -ғ а әсері
а й т ы л у ы н д а й артикуляциялық кедергіге тап болып тұрған жоқ. М ұнда тек сөйлеуш інің санасы ндағы кейінгі дыбыстарды айтуға психологиялы қ дайы нды қ кезінде соған ұқсас дыбысты (ш мен с-н ы ) алм асты ры п айту ғана. С онды қтан сүйінші-
айтыла береді де м орфонологиялық құбы лы сқа жатады. 7. Ш , С дыбыстарының ұяң ж ұбы ж , з екені белгілі. Ш -с алмасулары сияқты ж -з ды бы с- тары ны ң да алмасуы кездеседі. М ысалы, жыт- зыт, жытыр-зытыр, жэбір-зэбір, зекі-жекі, зекіру- жекіру сияқты варианттарда сөз басында алмасса, найж ағай-найзағай, қаужа-кауза, тэжім-тәзім сияқты сөздерде сөз ішінде алмасып отырады. Сөз соңында қыж-қыж қайнады, қыз-кыз қайнады деген еліктеуіш сөздерде кездеседі. 8. Қ азақ тілінде з-й, ж-й алмасулары ертеде болған тәрізді. Сонды қтан бұл дыбыстардың алмасуы арқы лы ж асалған варианттар қазіргі қазақ тілінде сирек кездеседі. Мысалы, сөз-сөйле, жаз-жай (дастарқан жаз - дастарқан жай), жаз- жай (жаз-жайла), жазыл-жайыл т.б. Ал ж -й алмасуы ажырат-айыр, аждаһа- айдаһар, жэ-иэ, үж ым-үйым сияқты сөздерде кездеседі. Ж-й немесе й-ж алмасулары тіларалық жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|