МОРФОНОЛОГИЯ
ж ұрнақтары н қабы лдап, ортаншы, жэненші
(диал.) сөздерінің ж асалуы нда да дайын үлгіні
пайдалану бар.
Ал сенімді, сенімсіз, өнімді, өнімсіз, білімді,
білімсіз деген сөздердің сенім, өнім, білім сияқты
етістіктен -ым, -ім жұрнақтары арқылы жасалған
зат есім ге сы н есім ту д ы р ат ы н -лы , -сы з
жұрнақтары жалғанып жасалып тұрғаны белгілі.
Ал осы үлгі бойы нш а, ж ағымды, жағымсыз,
жарамды, жарамсыз, конымды, конымсыз сияқты
создер жасалған.
Ұқсату үрдісі сөзпіш індерде де кездеседі.
Мысалы: барғанмын - барғаммын - барғамын
түрінде ©згерген сөздің екінш і ж ақта барғансың
- барғасың түрінде ықшамдалуы сәйкес келмейді.
Себебі бірінші жақтағы барғанмын сәзінің кейінді
ықпалм ен [нм-мм ], бірдей екі дыбыстың біреуі
түсу а р қ ы л ы (д е ге м и н а ц и я : м м -м ) езгеруі
түсінікті болса, барғасың сөзін олай айғақтай
алмаймыз. С онды қтан барғамын сөзпіш інінің
үлгісімен барғасың ы қш ам далған пішіні пайда
болды деуге болады.
9.5.3. М ағы налы қ қарсылық
М орфонологиялық құбылыстардың пайда
болуына мағыналық қарсылықтың да қатысы бар.
Себебі кейде сөздерге жалғанатын қосымшалардың
жалғануы езге сөзбен м ағы налас болып келеді
де, түсініксіз болмау үшін ауытқу пайда болады.
Әсіресе, бұл омонимдес создерге қосымшалар
жалғанғанда анық байқалады. Мысалы: кара созі
әрі сын есім, әрі етістік м ағы насы на ие. Қара
етістігіне -тшжұрнағы ЖсШ ған ғанда карала бол ып
айты лм ай к а р а -\й \- л а болы п й қ ы с т ы р м а
дыбысымен қолданылады. Себебіод?<
2
Л#деп айту
сын есімінен етістік жасауға пайдаланылады.
Сондай-ақ иі (емшектің июі) етістігіне өздік
етіс жұрнағы |н| ж алғанғанда иін болып айтылу
керек еді. Бірақ и (айтылуы ій) етістігіне оздік
етіс ж ұ р н ағы н а ом о н и м д ес етістік зат есім
тудыратын -ін ж ұрнағы жалғанып иін зат есімі
жасалған.
С о н д ы қ та н
и ін с ө з ін і ң м а ғ ы н а л ы қ
қарсы лы ғы нан қаш ы п, иі етістігі ездік етіс
пішінінде араларына [с] қы стырма дыбысын
қойып исін түрінде айтылатын болды. Немесе
осы жер тіркесі осыж ер-осж ер-өшшер-өшер
түрінде озгеріп айты лса, ал осы жак тіркесі
осыж ак-осж ақ-ош ш ак созінде д егем и н ац и я
жүзеге аспайды. Себебі ошіиак-ошақ болып өзгерсе
ошақ (қазандық) зат есімімен омонимдес болып
ш ығар еді. Сондықтан мағыналық қарсылық бұл
амалдың жүзеге аспауына себеп болған.
С о н д а й - а қ т ү й + ін -т ү й ін зат е с ім ін ің
жасалуынан қашып, өздік етіс пішіні түйін емес,
түйсін болып айтылатын болды.
9.5.4. Қолданылу жиілігі
М орф онологиялы қ құбылыстардың пайда
болуына қатысты үрдістер бір созге тиісті болса,
екінші сөзге әсер етпей жататыны белгілі, сондай
үрдістердің, бірі жиі қолданылатын сөздерде
байқалады. М әселен, дауысты дыбыс арасында
тұ рған қ, к, п дыбыстары ның ұяңданы п ғ , г, б
тү р ін д е д ы б ы стал у ы т ұ л ға л а р ж ігін д е кең
таралған. Мысалы, ек-егін, кек-кегі, тарақ-тарағы,
соқ-соғыс, сап-сабы, сеп-себеді, теп-тебіс т.б.
Бірақ бұл өзгерістердің фонетикалық өзгеріс
еместігін казақ+ы - қазақы, қалмақ+ы - қалмақы,
жинақ+ы - жинақы, бүк - бүкір, бүк - бүкііи, тік -
тіке, нақ - нақа, бала+пан - балапан, сап - сапы
сияқты санаулы сөздердегіқ, к, п дыбыстарының
ұяңдамауынан байқаймыз. Ере келді, түра келді,
жата қалды тіркестерінің де ерегелді, түрегелді,
ж ат ағалды болы п ай ты лу ы н д ағы ұяңдану
ам алы ны ң шексіз еместігін қарақат (қарағат
емес), қожақат (қожағат емес) сияқты сәздерден
көреміз.
Осы мысалдардағы қ, к, п дыбыстары ның
ұяң д ан бауы сөзж асам ж олы м ен ж а л ғ а н ғ а н
тұлғаларда (“сапы” сөзінен басқасы) кездесетініне
көңіл аудару қажет. Неге жалғаулар мен пішін
тудыратын жұрнақгар жалғанғанда ұяңдану үрдісі
кең таралады.
С езж асам д а ұ я ң д ан б аған д ы б ы стард ы ң
кездесу себебі: жалғаулар мен пішін тудыратын
жұрнақтар өзіне қатысты сөз табының кез келген
сөзімен жалғанып жиі қолданылады.
Осы жиілік ұяңдану амалын күшептеді де,
б ір т е -б ір т е с ө зж а с а м ж о л ы м е н т ір к е с к е н
тұлғаларға да эсер етеді. Бірақ қосымша жалғану
арқы лы жеке лексикалы қ м ағы н аға ие болған
бұл сөздердің м орфологиялық тұтасты ққа ие
болуы және сирек қолданылуы ұяңдану үрдісінің
созпіш індерге қарағанда баяу қабылдануына
с е б е п б о л ад ы .
Қ , к , п д ы б ы с т а р ы н ы ң
ұяңданбайтын тұстары созжасамда сақталуы осы
себепке байланысты.
Сондай-ақжиі қолданудың әсері ықшамдалу
амалында да бар. Тіліміздегіал, қал, кел, қыл, бол,
сал деген алты етістікке көсемш енің -іп, -ып
қосымш асы ж алғанғанда алып-ап, қалып-қап,
Поделитесь с Вашими друзьями: |