8.5.1. Хабарлы сойлемнің интонациялық
ерекшеліктері
Қазақ тілінде де басқа тілдер сияқты хабарлы
сөйлемдер (Л.Щербаның пайымдауына сүйенсек)
бір мүшелі және екі мүшелі болып екіге бөлінеді.
Бір мүшелі хабарлы сөйлем қанш а синтагмадан
т ұ р с а д а , іш к і м а з м ұ н ы н д а л о г и к а л ы қ
қ а й ш ы л ы ғ ы ж о қ , бір тұтас с е м а н т и к а л ы қ ,
интонациялық бірлік құрайды. Мысалы: Демалыс
күні еді (Мұстафин). Қара казан үиі жерден
к ұ р ы л ға н ( Сонда). Бәрі орындарынан тұра
бастады (Әуезов). Күн ұясына кіріп бара жатыр
(М ұст аф ин). Тары эңгім есі ұ за к ка созылды
( Сонда). Күн кызыл арай шатырынан жаңа ғана
шыға бастады ( Сонда).
К е л тір іл ге н м ы с ал д а р д ы ң б әр і д е р л ік
тұрлаулы мүшелері түгел, екі құрамды бір мүшелі
хабарлы сөйлемдер. Бұлардың интонациялы қ
әуені басында аздап көтеріліп, негізгі тон жиілігі
сөйлемнің мағы налы қ өзегінде молайып барып,
содан кейін ж айбарақат төм ен түсіп барып
тынады. Бір мүшелі хабарлы сөйлемдер көбінесе
орта тоналды регистрде айтылады да, тоналды
д и ап азон ы мен интервалы ш амалы болады.
Ә у е н н ің с ө й л е м с о ң ы н д а б ә с е ң д е у і де
интенсивтіліктің азайып минималды мәнге ие
болуымен байланысты. Интенсивтілік пен негізгі
тон ж иілігінің сы зы ғы да өзара бір-бірім ен
пропорционалды болады. Бір мүшелі хабарлы
с о й л е м д е р
о р т а ш а
и н т е н с и в т іл ік п е н
ерекш еленеді. Мұндай сойлемдердің аяғы н а
қ а р а й
қ а р қ ы н н ы ң
ж ы л д а м д а у ы
м ен
ұзақтылықтың сәл ғана молаюы байқалады. Ой
екпіні түскен сөз басқа сөздермен салыстырғанда
молырақ ұзақты лықпен айтылады. С ойлемнің
айтылу қарқы ны олардың көлеміне қатысты.
Сөйлем қарқы н ы н ы ң жылдамдығы - буындар
санының көбеюімен байланысты (1-сурет ).
Поделитесь с Вашими друзьями: | 
