Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

назарын  аударған  жері.  Біріне-бірі  ілес  тұрған 

осы  төрт  буынны ң  төртеуін  екпін  ы ңғай ы н а 

қарай  төрт деп те,  бір сөз деп те,  яки  екі-үш   сөз 

деп  те  қабылдауымыз  мүмкін  дегенді  айтады. 

Егер бір сөз деп  ұқсақ,  олардың бэрі  бір екпінге 

ие  болып суалмаған (сиыр) деген бір-ақ сөз бо- 

лып шығады.  Егер мұндағы төрт буынның екпіні 

екеу  болса,  оны  су  алм аған (құды қ)  деп,  үшеу 

болса, су ал маған деп ұғуымызға болар еді дейді.

-Иікпіннің грамматикалық формалардың  ма- 

ғынасы  мен  сөздердің лексикалы қ  (семантика) 

мағынасын ажырату қабілетіне байланысты  қыз- 

метін  оның  сигнификатив  қызметі  деп  атайды. 

Демек,  екпіннің  сигнификатив  қызметінің  екі 

жағы бар: бірі - грамматикалық формаларды  бір- 

бірінен ажырату, екіншісі  - сөздерді лексикалық- 

семантикалы қ  тұрғы дан  бір-бірінен  ажырату. 

М ұның  қазақ тілінде байқалатыны  -  көбіне-көп 

алғаш қы сы .  Қазақ  тіліндегі  екпіннің  бірқатар 

грамматикалық формаларды ажырату қабілеті бар^

Сы рт  көрінісі  ж ағы нан  бір-бірінен  айна 

қатесіз дөп түсіп жатқанымен, әрқайсысы  өз ал- 

ды на бөлек-бөлек грамматикалық  м ағы н ан ы ң , 

тіптен  кейде  грам м ати кал ы қ  к атегө р и я н ы ң  

көрсеткіші  бөп табылатын  фөрмаларды  ажыра- 

туда  қазақ  тілінде  екпіннің  атқараты н  қызметі 

елеулі.  Д4әселен,  біз  баламыз  -  біздің  баламыз 

деген мысалдардағы  бала сөзіне ж алғанғанл/ь/з 

қөсымшасының алғашқысы  - жіктік жалғауы да, 

кейінгісі  - тәуелдік жалғауы.  О сындағы  қөсы м - 

ша  қабылдап тұрған  баламыз  деген  сөзді жеке 

алып қарайтын бөлсақ, өның құрамындағы -мыз- 

дың қандай қөсымша екенін ажыратуғаңегіз бө- 

ларлы қ  бір-ақ  дэйек  бар,  өл  -  екпін.  Егер  өл 

екпінсіз айтылса, жіктік жалғауы  бөлады да, ек- 

пінмен айтылса, тәуелдікжалғауы бөлады.  Бұлай 

бөлатыны  жіктік  жалғауы  қазақ  тілінде  екпін 

қабылдамайтын қөсымшалар төбына жатады да, 

тәуелдік жалғауы керісінше,  үнемі екпінмен ай- 

ты лады /

Қазақ  тіліндегі  қөсымшалардың  әр  түрінің 

екпін  қабылдау қабілеті әр басқа. Тәуелдік жалға- 

уымен қатар тілімізде екпін қабылдауға бейім тұра- 

тын қосымшалар көптік, септікжалғаулары.  Бұлар- 

ға  да  екпіннің  түсу,  түспеуі  өлардың  сөз  ішінде 

қай буында келуімен шарггас.  Мәселен, окуиіылар 

дегендегі көптік жалғауына түсіп тұрған екпін бұл 

сөзді септеген кезде оқучиылардың, оқушьтарға де- 

ген ретпен сөз сөңына қарай жылжып кетеді (көмек- 

тес септігі екпін қабылдамайды).

Екпін грамматикалық тұлғаларды езара ажы- 

ратып тұрады. -тын,  -тін қөсымшалы өткен  шақ 

есімше (баратын, көретін) тұлғасының сөйлемнің 

анықтауыш мүшесінің қызметінде де, сөндай-ақ 

ешбір  тұлғалы қ  өзгеріске  түспей  сөл  бағзы  

к ү й ін д е  тұры п  ж ік тік тің   үш ін ш і  ж а ғ ы н д а  

сөйлемнің баяндауыш  мүшесінің  қызметінде де 

жұмсалатын  кезі'бар.  М әселен, баратын ж ерл^- 

ген  мен  ол  жыл  сайын  ауылына  баратын  деген 

мысалдардың алғашқысында анықтауыш, сөңғы-

сында баяндауыш қызметін атқарып екеуінде екі 

түрлі грамматикалық жүк арқалап тұрған бір ғана 

баратын түлғасын бір-оірінен айыра тануымызға 

кәмектесетін тілдік ишара (языкөвөй знак) екпін.

Жедел  өткен  ш ақты қ  -ды,  -ді  қөсымш алы 

етістіктер  ж іктік  тұлғада  айты лған  кезде  екпін 

өсы қөсымшаға түседі.  Мысалы:бардым,  бардың, 

барды;  хабарлады м ,  хабарладың,  хабарлады; 

оқыдым,  оқыдың,  оқыды;  көрдім,  көрдің,  көрді; 

білдім,  білдің, білді.

Осы  қөсымш амен  сырт қарағанда ұқсас  ке- 

летін  келер шақ мағыналы жіктіктің  үшінші жа- 

ғы н ы ң  -ды,  -ді қөсымш асы әркез екпін  қабыл- 

дамай айтылады. Жіктелген етістіктердің мұндай 

түрінде  екпін  үнемі  өсы  қөсы м ш аны ң  алдына 

тете тұрған буынғатүседі.  Мысальү.барады, істейді, 

хабарлайды,  оқиды, кореді,  біледіт.Ь.

Тілімізде бірде есім сөз,  бірде есімше деп әр 

тарап  танылып  жүрген  барушы,  келуіиі  деген 

тәрізді  күрделі -уіиы,  -уші қөсымшасының көме- 

гімен жасалатын тұлғаны ң бар екені  мәлім.  Осы 

тұлғаны ң есім  м ағы насы на ие бөлатын  ыңғайы 

мен  есім ш е  қы зм етінде  ж ұм салуы нда  екпін 

ж өнінен  айы рм а  бар.  Барушы  адам,  келуші кісі 

деген тіркесте сөз бөлып  өтырған тұлға есім  ма- 

ғынасында, анықтауыш  қызметінде жұмсалған, 

екпін бұл жерде сөңғы буынға (-іиы,  -ш і)түскен, 

ал ауылға жиі барушы еді,  бізге жиі келуші еді,  я 

метінде баяндауыш  құрамында қөлданатын бөл- 

сақ, өнда екпін екінш і буынға ауысады.

Қазақ  тіліндегі  -іиа-ше  тұлғалы  сәздерде 

екпін  (өгізше-өгізше)  бірін  зат  есім,  екінш ісін 

үстеу ретінде саралаушы  қызмет атқарып тұр.

Бірінші  ж ақтағы   қаламы н  деген  етістік 

тұлғасының екпіні жіктік жалғауына таяу тұрған 

буынға  түскен.  Осы  сөзбен  сырт  пішіні  ұқсас 

қаламын қолына үстады деген  сөйлемдегі қала- 

мын дегенде екпін сөздің сөңғы буынынатүскен. 

Ды бы сты қ  құрамы  ұқсас  бірі  етістік,  бірі  есім 

тұлғаларды ажыратуға  негіз бөп тұрған  - екпін.

баласыз-баласыз дегендердің алғаш қы   сы- 

ңарының ж іктіктұ л ға,  екінш ісінің сын  есімнің 

бөлымсыздық тұлғасы ретінде саралануы да өлар- 

дағы екпіннің қызметіне байланысты.

Екпіннің және бір  қызметі  - сөзгхдьтпрс-с^ 

сиялық өң беру.  Кейбір фамматикалық өмөфөр- 

маларды  ажыратудағы  екпіннің  қызметі  өның 

осы  экспрессиялық қызметіне байланысты.

М эселен,  екі  буыннан тұратын қойшы деген 

сөздің  екпіні  бірінші  буынға  түсірілсе,  өнда  өл 

эксгірессиямен айтылып, етістіктің бүйрықтұлға- 

сы  ретінде  ұғынылады. Ал екпіні сөңғы буында 

тұрса,  өл  экспрессиясыз  айтылады  да,  есім  сөз 

бөлып  қабылданады.  Мысалы: Сен осы сөзіңді қой- 

Осы секілді салма, кеспе, алма, жарма, көрме, 

бірде есім  сөз бөп  қабылданатын  бірқатар омо- 

формалар  бар.  Бұл  создер  етістік  қызметінде

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: