те атайды.
қайталануында белгілі бір тәртіп, жүйе болады.
шелігі де бар.
БУІІАҚ
97
Қазақтың қара өлеңінің әр тармағы (жолы)
үнемі үш бунақты болып, он бір буыннан құра-
лады жэне әр бунақтағы буындардың қайтала-
нуында да заңды лы қ бар. Олар көбіне 4-4-3, 3-
4-4 ж эне 4-3-4 буынды болып келеді де, өзара
ритм (ы рғақ), ағы м ы (әуені) ж ағы нан ерекш е-
ленеді. Мысалы:
/Л й қабақ/, алтын кірпік /қы зы л е р ін /
/К е л десең/, неге аяйын /ат т ы ң терін/,
/С ары а ға іи / сазға біткен /секілденіп/,
/Қ а й ж ерде/ отыр екен /бүраң б е л ім /
(Халық өлеңі)
Бұл шумақтың әр тармағында үш бунақ бар
(олар таяқшалармен ажыратылған). Бунақтарда-
ғы буындардың саны - 3-4-4. Әр бунақ өзіндік,
екпін ырғағы мен ерекшеленеді. Я ғни әр бунақ-
та (ол бір сөз де, бірнеше сөз де болуы мүмкін)
бір-ақ екпін болады. Олбунақ екпінідеп атала-
ды. Бунақтар - өзіндік екпін, ырғақпен айтыла-
тын сөздер тобы. Сонда тек бір бунаққа енген
сөздердің аралығында қатар келген дыбыстар ғана
біріне-бірі ықпал ете алады, олар көбіне үндесіп,
үйлесіп тұрады. Егер әзара акустика-артикуля-
циялы қ жақтан икемделе алмаса, онда біреуі
(элсізі), кейде екеуі де алм асуға ұшырайды.
Мэселен, жоғарыдағы шумақта мынадай ырғақ-
ты қ топтардың аралы ғы ндағы дыбыстар алма-
суға ұшырайды: айғабақ (ай қабақ), алтыңгірпік
(алтын кірпік), ал негайайын (неге аяйын), сара-
ғаш (сары ағаш) дегендерде алдыңғы сөздің (неге,
сары) соңғы дыбысы эл и зи яға ұш ырап (лы қ-
сып) айтылмайды. Қалған ы рғақты қтоптарды ң
аралығындағы дыбыстар алмасуға ұшырамайды.
Сонда әлгі ш умағы мы зды ң айтылуы мынандай
болып шығады:
Айғабақ /алт ы ңгірпік/ қызылерін,
Кел десең /негайайы н/ат т ы ңт ерін//
Сарағаш /сазғабіт кен/секілденіп/
Қайжерде /от үрекен/бүраңбелім//
Ақшоқыда туған олең, өлең мен ән /сан са-
лалы ж ы рлар/ көшіріліп ж аттал ы п , әуендеп
толқы п, тар ап ж атты . /А л у а н с ы р л ы ж а ң а
с о з / арқаның қоны р желіндей /ж ай жылжып,
бірақ/ кең жайылып тарады (Әуезов). М ұндағы
үтірлер дауыс ы рғағы на тура келіп тұр.
Оқул ы қ гарда ал, алайда, бірақ, әсіресе, тіпті,
көбінесе, тек сияқты сөздерден баспасөзде сөң
үтір қөю ға болмайды деген ереже сақтала бер-
мейді. Олай болатыны, бұл сөздер жеке ырғақ,
екпінмен ерекшеленеді.
Поделитесь с Вашими друзьями: