Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

БУІІАҚ

97

Қазақтың  қара өлеңінің әр тармағы  (жолы) 

үнемі  үш бунақты  болып,  он  бір буыннан  құра- 

лады  жэне  әр  бунақтағы   буындардың  қайтала- 

нуында да заңды лы қ  бар.  Олар  көбіне  4-4-3,  3- 

4-4  ж эне  4-3-4  буынды  болып  келеді  де,  өзара 

ритм  (ы рғақ),  ағы м ы   (әуені)  ж ағы нан  ерекш е- 

ленеді.  Мысалы:

/Л й қабақ/,  алтын кірпік /қы зы л е р ін /

/К е л  десең/,  неге аяйын /ат т ы ң терін/, 

/С ары  а ға іи / сазға біткен /секілденіп/, 

/Қ а й  ж ерде/ отыр екен /бүраң б е л ім / 

(Халық  өлеңі)

Бұл  шумақтың әр тармағында үш  бунақ бар 

(олар таяқшалармен ажыратылған).  Бунақтарда- 

ғы буындардың  саны  -  3-4-4.  Әр бунақ өзіндік, 

екпін  ырғағы мен ерекшеленеді.  Я ғни әр бунақ- 

та  (ол  бір  сөз де,  бірнеше  сөз де  болуы  мүмкін) 

бір-ақ  екпін  болады.  Олбунақ екпінідеп  атала- 

ды. Бунақтар  - өзіндік екпін,  ырғақпен  айтыла- 

тын  сөздер  тобы.  Сонда  тек  бір  бунаққа  енген 

сөздердің аралығында қатар келген дыбыстар ғана 

біріне-бірі ықпал ете алады, олар көбіне  үндесіп, 

үйлесіп тұрады.  Егер  әзара акустика-артикуля- 

циялы қ  жақтан  икемделе  алмаса,  онда  біреуі 

(элсізі),  кейде  екеуі  де  алм асуға  ұшырайды. 

Мэселен, жоғарыдағы шумақта мынадай  ырғақ- 

ты қ топтардың аралы ғы ндағы  дыбыстар алма- 

суға ұшырайды: айғабақ (ай қабақ),  алтыңгірпік 

(алтын кірпік),  ал негайайын (неге аяйын),  сара- 

ғаш (сары ағаш) дегендерде алдыңғы сөздің (неге, 

сары)  соңғы   дыбысы  эл и зи яға  ұш ырап  (лы қ- 

сып) айтылмайды.  Қалған  ы рғақты қтоптарды ң 

аралығындағы дыбыстар алмасуға ұшырамайды. 

Сонда әлгі  ш умағы мы зды ң айтылуы  мынандай 

болып  шығады:

Айғабақ /алт ы ңгірпік/ қызылерін,

Кел десең /негайайы н/ат т ы ңт ерін// 

Сарағаш /сазғабіт кен/секілденіп/

Қайжерде /от үрекен/бүраңбелім//

Ақшоқыда туған  олең, өлең  мен ән /сан   са- 

лалы  ж ы рлар/  көшіріліп  ж аттал ы п ,  әуендеп 

толқы п,  тар ап   ж атты .  /А л у а н   с ы р л ы   ж а ң а  

с о з /  арқаның  қоны р  желіндей  /ж ай   жылжып, 

бірақ/ кең жайылып  тарады  (Әуезов).  М ұндағы 

үтірлер дауыс  ы рғағы на тура келіп тұр.

Оқул ы қ гарда ал, алайда, бірақ, әсіресе, тіпті, 

көбінесе,  тек сияқты   сөздерден  баспасөзде  сөң 

үтір  қөю ға  болмайды  деген  ереже  сақтала  бер- 

мейді.  Олай  болатыны,  бұл  сөздер  жеке  ырғақ, 

екпінмен ерекшеленеді.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: