Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

87

быстары  түсіріліп  ж азы лады ” .  (“ Қ азақ  тілі  ор- 

Әрине,  әңгіме  әріптер  туралы  болса,  бұл 

қағи даға келісуге де болар еді.  Тұйы қ етістіктің 

-у ж ұрнағы  дыбыс  емес, әріп.  О ны ң дыбысты қ 

бейнесі  -ұу,  -үу,  -у (тау дегенде).  Мысалы: барүу, 

Ал  соңы ндағы   ы,  і әріптері  бар  сөздерді  де 

екіге бөліп  қарау керек.

Бірінші: аңқы, апшы, ары, байы, балкы, бекі, ары, 

Екінші: божы, босы, жоры, жосы, жүнжі, қоры, 

бұлардың  бірінш ілерінің  соңы нда  тұрған  ы,  і 

дауысты  дыбыстар  да,  екінш ілерінің  соңында 

тұ рған  ы,  і әріптері  - ұ, ү  ды бы стары ны ң жазу- 

дағы  таңбасы.  Бұл екі топқа да тұйы қ етістіктің 

ж ұрнағы  жалаң үндіу дыбысы түрінде ж алғана- 

ды.  Сонда, дұрысы, бұлардың біріншілерінің со- 

ң ы н д ағы  ы, і  қысаңдары  қос ерін у дауыссызы- 

ның алдындаұ,  ү еріндіктеріне айналады: аңқы-у

-  аңқұу (жазылуы - аңқу),  апшы-у - апшұу (апшу), 

бекүу  (беку),  т елүу  (телу).  Ал  екінш і  топтағы  

етістіктерде,  ды бы с  тұ р ғы сы н ан   қ а р а ға н д а , 

еш қандай да түсу,  алмасу болмайды: оқұ-у (оқу), 

жорұ-у (жору), мүж ү-у (мүжу), үсү-у (үсу).

Алдыңғы  морфеманың (создің)  соңындағы 

дауыстылармен  көрші тұрып  айтыла алатын да- 

уыссыздар мыналар:

а) 

Үнді  дауыссыздар.  Әсіресе  л,  м ,  н,  ң 

ды  және  олар  дауыстылардан  кейін  еркін  тұра 

береді: қала-лар, қала-мыз, қала-ңыз, қала-ны, те- 

резе-лер, терезе-міз,  терезе-ңіз,  терезе-ні,  ойла-н, 

ал-ма.

Ал  р,  й,  у  үнділерінён  тек  ж ұрнақтар  ғана 

басталады: ала-й, ала-р, қара-у, қара-й, жақсы-рақ, 

эдемі-рек.  Үнді  дауыссыздар  дауы сты ларм ен 

еркін  қатар тұрып,  айтыла  береді  ж әне  еш қан - 

дай  алмасуға ұшырамайды.  Бұл  қасиет олардың 

құрамында салдырдан  гөрі дауыстың  (тонның) 

басым болуымен байланысты.

ә)  Ұяңдардан т е к ғ ,  г, дды бы стары нан бас- 

талатын қосымшалар ғана дауыстылардан  кейін 

тұра алады: терезе-ге, терезе-де, жылқы-ға, жылқы- 

сөз басында ұяңдар дауыстылардан  кейін айтыла 

береді: қара белбеу,  қара бала,  сары гүл, қара дау- 

ыл, сары жылан, жаңа заң.

б) 

дауыссыздан басталатын қосымшалар жалғанбай- 

ды делінеді. А лай дасж ән е ш  қатаңдарынан бас- 

талатын  қосымш алар бұл заңға  көнбейді, ретіне 

қарай дауыстымен  көрші тұра береді.  Олар: