Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Дыбыстар  үндестігі  бойынш а  қатаң  дауыс- 

сыздардан  соң  тек  қатаңдар,  ұяңдардан  соң тек 

ұяңдар,  үндіден соң негізінен ұяңдар, үнділер ғана 

тұра алады.  Сөздің құрамындағы дауыссыздар да- 

уыстылардың ыңғайына қарай бірыңғай  не жуан, 

не жіңішке  болып  үндесіп айтылады.

Қазіргі  тілімізде  табиғи  дыбыс  тіркестері- 

мен  қатар,  кірме сөздерде  ғана кездесетін,  жал- 

пы заңдылыққа қайшы  келмейтін тіркестер бар. 

Мәселен, ғд (бағдар, бағдат, дағды, жағдай, тағ- 

дыр) тіркесі байырғы сөздердің түбірінде де, түбір 

мен  қосымш а аралығында да  ұшырамайды.  Тек 

сөздердің аралығында ғана айтылады: ағдала (ақ 

дала), бағдэулет (бақ-дэулет), бағдэреже (бақ-дэре- 

же),  т ам ағдэм і  (тамақ  дэмі),  ағдэрі  (ақ  дэрі), 

ағдауыл (ақ дауыл),  оғдэрі (оқ-дэрі).  Сөйте тұра, 

кірме  сөздердің түбірінде  қолданылуы,  ұяңнан 

соң  ұяң дауыссыз келеді дейтін  заң ға сиып тұр. 

Дәл осындай  ұяңдар тіркесі ғб екі-ақ сөзде  ұшы- 

райды: бағбан (бақ-бан),  қағба.  Байырғы сөздер- 

де  мұндай  тіркес  жоқ.  Бұл  да  ды бы сты қ  заңға 

қайш ы  келмейді.  Ал  бағлан  сөзіндегі  ғл  олай 

емес.

үш тұрғыда (позицияда) қарастыру керек болады:

1) түбір (морфема) деңгейінде,

2) түбір мен  қосымша жігінде (жапсарында),

3) сөз бен сөздің аралығында (бунақ ішінде).

Бұлардың бэріне ортақ жалпы заңдылықтар

бар  да,  әр  тұрғы н ы ң   (позицияны ң)  өзіне  тән 

тіркесу ерекшеліктері және бар.  Мәселен, қатаң- 

нан  соң  қатаң,  ұяңнан  соң  ұяң дауыссыз келеді 

дейтін  заң сөз бен  сөздің арасында сақтала бер- 

мейді.  Мысалы:  үш м ы ң,  төртмы ң, бесм ы ң,  се- 

гізмы ң,  ж үзм ы ң.

Үш  түрғы ға  (позицияға)  да  тән  айнымас 

заң қатаңдардың ұяңдармен және керісінше, ұяң- 

дардың  қатаңдармен  қатар тұрып  (тіркесіп)  ай- 

тылуы  мүлде  ж оқ.  Ал  жазуда  бұлар  қабаттаса 

береді  (әсіресе сөз бен сөздің арасында).

Кез  келген  дыбысты ң  тіркесу  мүмкіндігін 

әлгі айтқан  үш  позицияда мынадай  үлгіде  қара- 

стыру керек болады:

2. тараққа, таққа, таққан, соққы, соққыла;