Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
- Навигация по данной странице:
- 2 0 - к е с т е . Ә л іп б и -д ы б ы ет а р д ы ң қ ү р а м ы
- ЖУАН ЕЗУЛІК ДЫБЫСТАР Ж ІҢІШ КЕ ЕЗУЛІК ДЫБЫСТАР
- 2 1 - к е с т е . Ж уан езулік ды бы сгар ды ң қ ү р а м ы
- 2 2 - к е с т е . Ж ің іш к е е з у л і к д ы б ы с т а р д ы ң к ұ р а м ы
- 2 3 - к е с т е . Ж у а н е р ін д ік д ы б ы с т а р д ы ң к ү р а м ы 64 ФОНЕТИКА
- Ж ІҢІШ КЕ ЕРІНДІК ДЫБЫСТАР
- 2 4 - к е с т е . Ж ің іш к е еріндік ды бы стар ды ң қ ү р а м ы
- 2 5 - с у р е т . Қ азақ тілі ды бы стары ны ң ү н д е с ім м о д е л і (ү л г іс і)
- 2 7 - к е с т е . Ү ндесім ды бы старды ң ж иы нты қ ж іктелім і 2. ДЫБЫСТАР ТІРКЕСІ
| ӘЛІПБИ-ДЫ БЫСТАР
№ дауы с- тылар аты
қатаң- дар
аты ұяң -
дар аты
үнді- лер
аты 1 А а а 2 Ә ә ә 3 Ы ы ы 4 1 і і 5 Е е е 6 Ұ ұ Ұ 7 Ү ү Ү 8 0 о 0 9 Ө е ө 10
11 П п
Т т пы ты 12 Қ к
қы 13 К к кі 14 С с сы 15 Ш ш шы 16 Б б бы 17 Д д ды 18 Ғ ғ ғы 19 Г г гі 20 3 з зы 21 Ж ж жы 22 М м мы 23 Н н ны 24 Н н ы ң 25 Р р ыр 26 Л л ыл 27 Й й ый 28 У у ¥У. 2 0 - к е с т е . Ә л іп б и -д ы б ы ет а р д ы ң қ ү р а м ы Қазақ тілінің нақты дыбыстар саны әліпби- дыбыстардың санынан төрт есе көп.
ҚАЗАҚ ТІЛШІҢ ДЫБЫСТАРЫ 63 Қ азақ тіл ін ің ды бы с құрам ы - үндесім дыбыстар құрамы. Қазақ тілінің дауыссыз дыбыс құрамы тек жуан-жіңішке үндесім әуез негізінде анықталатын болса, онда 9 дауысты, 34 дауыссыз, б а р л ы ғы 43 д ы б ы с болады (А .Б а й т ұ р с ы н қисыны). Егер жуан-жіңішке және еріндік-езулік үндесім әуез негізінде анықталатын болса, онда 9 дауысты + 66 дауыссыз, барлы ғы 75 дыбыс болады. Қ азақ тілінде У(\Ү) ды бы сы ны ң езулік варианты жоқ.
№ дауы с- аты катаң-
аты ұя ң - аты үнді- аты тылар
дар дар
лер 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
12 13 14 15 16 17 18 А а
Ы ы П п
Т т К к
С с сы
111 ш шы пы ты кы Б б
Д д Ғ ғ
3 з Ж ж
бы ды ғы зы жы М м Н н Н н
Р р Л л
Й й мы
ны ы ң
ыр ыл
ый 2 1 - к е с т е . Ж уан езулік ды бы сгар ды ң қ ү р а м ы Қазақ тілі дыбыс құрамының үндесім моделі (25-кесте) оның құрамды боліктерін көрсетіп тұр. Жуан ш арш ыны ң ішінде жуан езулік, жіңіш ке ш а р ш ы н ы ң іш ін д е ж ің іш к е е з у л ік , ж уан ш е ң б е р д ің іш ін д е ж уан е р ін д ік , ж ің іш к е ш еңбердің ішінде жіңіш ке еріндік дыбыстар орналасқан. Соны мен, қазақ тілініңды бы с құрамы мен оны ң жүйесі екі жолмен талданып, екі түрлі нэтиже алынды. № дауыс- тылар аты
катаң- дар
аты ұяң-
дар аты
үнді- лер
аты 1 Ә ә ә 2 1 і 1 3 Е е е 4 П п пі 5 Т т ті 6 К к кі 7 С с сі 8 Ш ш ші 9 Б б бі 10
1 1 Д д
Г г ді гі 12 3 з
зі 13 Ж ж жі 14 М м мі 15 Н н ні 16 Ң н ін 17 Р р ІР 18 Л л іл 19 Й й ій 2 2 - к е с т е . Ж ің іш к е е з у л і к д ы б ы с т а р д ы ң к ұ р а м ы Б ір ін ш і, “ ф о н е т и к а л ы қ ” т а л д а у д ы ң ар қ а сы н д а қ а з а қ тілі д ы б ы стары ж асалы м б елгілерін е қ ар ай ж іктеледі. С ө й тіп , тір ек дыбыстардың (әліпби-дыбыстар) басы ашылды (26- кесте). Екінші, “ф онологиялы қ” талдаудың а р қ а с ы н д а қ а з а қ тілі д ы б ы стар ы үн д есім беліілеріне қарай жіктеледі. Сөйтіп, үндесім дыбысіардың (үндесім аллофондар) басы ашылды (27- кесте). Үндесім дыбыстардың “фонетикалық” сипаттамасы өз алдына жүргізілді.
№ дауы с- тылар аты
қатаң- дар
аты ұяң-
дар аты
үңді- лер
аты 1 Ұ ұ Ұ 2 0 о о 3 П п пұ 4 Т т тұ 5 Қ к кұ 6 С с сұ 7 Ш ш шұ 8 Б б бұ 9 Д д дұ 10 Ғ ғ ғұ 11 3 з зұ 12 Ж ж жұ 13 М м мұ 14 Н н нұ 15 Ң ң ұң 16 Р р ҰР 17 Л л ұл 18 Й й Ұй 19 У у ҰУ 2 3 - к е с т е . Ж у а н е р ін д ік д ы б ы с т а р д ы ң к ү р а м ы 64 ФОНЕТИКА Қ азақ тілінің дыбыс қүрамын талдаудың әр ны саны на л ай ы қ өзіндік ұғымдар мен атаулар ж ү й е с і қ а л ы п т а с т ы (о л а р д ы б ір - б ір ім е н араластыруға болмайды). Т е о р и я л ы қ ф о н ети к ан ы ң даму бары сы , жазуды жетілдіріп отыру қажеттігі мен оқу- әдістеме зәруін отеу қазақ тілінің дыбыс құрамы мен оның жүйесін үзбей зерттеп-талдап отыруды талап етеді. Үндесім фонологиясының (сингармоническая фонология) жетістіктері дыбыс, дыбыс түрленімі, ды бы с құрам ы (сан ы ), ды бы сты ң ж асалы м сипаттамасы тәрізді т.б. мәселелерге бірш ама өзгерістер енгізді.
№ дауы с- аты қатаң-
аты ұяң- аты
үнді- аты тылар
дар дар
лер 2 3 4 5 6 7 8
10
12
14 15 16 17 18 19 Ү ү
Ө о П п
Т т К к
С с Ш ш
пү тү кү сү шү Б б Д д Г г
3 з Ж ж
б ү дү
гү зү жү М м Н н
Н н Р р
Л л Й й
У у м Ү
нү үң
ҮР үл
үй ҮУ
Ж азу д ы 'ж етілдіру үш ін қ а з а қ т ы ң тол дыбыстарының әліпби саны тиянақталды. Ең бастысы, қазақ созінің әдеби үлгісін сақтап, оны жас ұрпақ санасына сіңіріп отыру үшін қазақ дыбыстары ның жасалым, айтылым және естілім табиғаты н нақты сипаттап, оқу- құралдар мен оқу-әдістеме жұмыстарына негіз болатын нәтижелер алынды. 2 5 - с у р е т . Қ азақ тілі ды бы стары ны ң ү н д е с ім м о д е л і (ү л г іс і) ӘЛШБИ-ДЫБЫСТАР 2 6 - к е с т е . Ә л іп би-ды бы старды ң ж иьш ты қ ж асалы м ж іктелім і ДЫБЫСТАР ТІРКЕСІ 65 ( п б м т д н
к г ң с з р ш ж а й у ) 2 7 - к е с т е . Ү ндесім ды бы старды ң ж иы нты қ ж іктелім і 2. ДЫБЫСТАР ТІРКЕСІ Д ыбыстар созді, сөздер сөз тіркесін, соз тіркестері сөйлемдерді құрайды. Осылар арқы - лы ойды білдіретін болсақ, ондасойлеудегеніміз дыбыстардың ұзы ннан-ұзақ тіркесі болып шы- ғады. Бірақ олар тұтас тіркес емес, түйдек-түйдек тіркес. Жазуда сол түйдектер создің ы ңғайы на қарай іштей болшектеніп кетеді. Әр түйдектегі көрші дыбыстар өзара үндесіп, үйлесіп, кірігіп, тұтасып тұрады. Яғни дыбыстардың қатар тұру- ында тарихи қалыптасқан тәртіп, жүйе, заңды- л ы қ бар деген сез. Бұдан дыбыстар тіркесі ф о- нетиканы ң озекті мәселесі деген қорытынды шығады.
Дыбыстар тіркесі - тілдегі ды бы старды ң бірімен-бірінің қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны. Қ азақ тіліндегі негізгі үндестік заңдар ды- быстар тіркесінің нэтижесі болып шығады. Бұл заң бойынша: 1. Бір сөздің құрамында тек жуан дауыстылар немесе жіңішке дауыстылар ғана кездесе алады. 2. Соз (түбір) ішінде, сөз бен қосымша, сон- дай-ақ сөз бен создің аралығында қатаң дауыс- сыздардан соң тек қатаңдар ғана тұра алады. 3. Әлгіндей жағдайда ұяңдардан соң тек ұяң дауыссыздар тұрады. 4. Үнділерден соң ұяңдар, қала берді үнділер келеді. Міне, бұлар - тілдің болмыс, бітімін ай- қындайтын, өзге тілдерден ерекшелеңдіріп тұра- ты н, ұзақ дамудың нәтижесінде қалыптасқан, бұлжымас заңдылықтар. жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|