768
СИНТАКСИС
дың бірін қойып тексеру {...себебі артыңа қара-
саң - су...), ал түсіндірмелі салалас қүрмаластың
жалғаулықсыз болатыны белгілі.
Себеп-салдарлы салалас қүрмалас сөйлем өз
ішінде синоним болумен бірге, сабақтас қүрма-
лас сөйлемдердің осы мазмүндас түрлерімен де
синоним болады: Олар жасырган соң, мен де онша
ашылмадым (Жүнісов). Базаралы ат устінде коп
журетін болгандықтан, Дәркембайга осылардай
жатақтың Тобықты ішінде әлденеіие жерде ба-
рын баян етті (Әуезов).
Салалас қүрмаласта себепті білдіретін сөйлем
бөлігі екінш і компонент қызметін атқарса, са-
бақтас қүрмалас сойлемде ондай компонент ба-
сы ңқы ның алдында түрады, сондықтан мүндай
салалас пен сабақтастың синонимдігінде бүл жай
ескерілуге тиіс: Мен де онша ашылмадым, себебі
олар жасырды немесе Доркембайга осылардай
жатақтың Тобықты ішінде әлденеиіе жерде ба-
рын баян етті, өйткені Базаралы ат устінде көп
журетін.
Себеп-салдарлы қүрмалас сөйлемдердің жай
сөйлемдермен синоним болатын реттері тілімізде
молынан үшырасады: Шынында, енді ойлап қараса,
інісінің айтқаны рас: баягы коңіл тузу кезде
Кәленді бул ауыл коп пайдаланды (Нүрпейісов).
Салыстырыңы з: Шынында, енді ойлап қарады.
Інісінің айтқаны рас. Коңіл тузу кезде бул ауыл
Кәленді көп пайдаланды.
Себеп-салдар мағыналы сөйлемдердің қүры-
лымынан талай жайды байқауға болады. Айта-
лы қ, бір сөйлемнің ішінде бірнеше компонент
себепті білдіріп, екінші жағдайда бірнеше сал-
дарды бірнеше компонент білдіру мүмкін: Өзі
Батыс Қазақстаннан болгандықтан, ертерек, бала
кезінде, ауылда да, қалада да, аудан орталыгында
да бірталай коңілді можілістер тек домбырада
куй тартумен гана өтетінін білуиіі еді, сондық-
тан “домбыра унсіз”, “дәрменсіз және қызықсыз”
деп ойлап көрген ем ес-т і
(Әуезов).
Бул
жігіттердің бурыннан істейтін әдеті: картадан
өздерінің біреуі утса, утқан ақиіасын ортага сал-
дырады да, не сырага, не қымызга можіліс жаса-
тады, егер өздерінің адамы утылса, онда не ақіиа-
сын боліп, ортасынан төлейді, не карта устінде
төбелес шыгарып, бермей кетеді. Сондықтан кар-
та ойыны болган жерде жігіттердің бәрі де, өздері
ойнам аса да, ойынды қорш алап отырады
(Жансүгіров).
Себеп-салдар мэнді сойлемдер қандай қүры-
лымда келсе де, оздерімен мазмүндас конструк-
циялармен синонимдік қатар қүруға м үмкін-
діктері болып отырады.
Поделитесь с Вашими друзьями: |