Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
Есімді сөз тіркестерінің синонимиясы
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| 6.2.2. Есімді сөз тіркестерінің синонимиясы
Соз тіркестерінің үлкен бір саласы - есімді соз тіркестері тоңірегінде де, етістікті соз тіркестері сияқты, озара синтаксистік синонимдік қарым- қатынасқа түсіп отыратын конструкцияларды жиі кездестіреміз. Жалпы аты “синтаксистік сино- ним” болғандықтан, соз тіркестерінің қай-қай- сысына да бүл ретте қойылатын талаптар мен шарттар бірдей. Демек, етістікті соз тіркестерінің синоним болулары үшін қандай белгі қажет бол- са, есімді сөз тіркестерінің синоним болулары үшін де сол белгі немесе белгілер қажет болып табы- лады. Тегінде, есімді соз тіркестерінің мағыналық қатынастары дегенде, кобінесе анықтауыштық қатынас деп жалпы атаушылық бар. Шындығын- да, сол жалпы мағынадағы анықтауыштық қаты-
756 С И Н ТА К СИ С настың өзін ішінара бірнеше қаты насқа бөліп қараудың принциптік мәні бар. Есімді сөз тіркестерінің ішінде арнаулы, меншікті, сондай-ақ заттың тегін т.с.с. қатынас- ты білдіретін үлкен бір тобын жасайтын конст- рукциялар синоним болуға бейім. Бір тіркестерде белгілі бір заттың несе арнал- ғаны айтылады да, екінші бір жағдайд^ңзафеттік қүрылыс арқылы біріншідегі арнаулы соз түсіріліп қалады: Етке тіккен үйлер мен табақ тартқан үйлердің арасында асыга дабырласып, дүбірлесіп, абыржысып табақшылар иіапқыласып жүр (Сей- фуллин). - Ет үйден кеткен табақшылардың қол- дарындагы әр түрлі табақтарда қоңырала қош- қыл ет болушы еді (Сейфуллин). Мүндайда екінші соз тіркесінің (ет үй) ж инақы лы қ үшін жүмса- лып түрғаны білінеді. Сонысына қарамастан, ма- ғы наны ң айқы нды ғы н жеткізу мақсатында ма екен, алдыңғысы (етке тіккен үйлер) тәрізді соз тіркестері молырақ үшырасады: Бүл - қатаң адам- дарга әзірлеп жатқан ылау (М үқанов). Ақын мына о й р а н -т о п а ла ң га кір м ей , сы рт т ай барлап М әм бет әліні таба алмаган соң, жыріиыларга бөлінген киіз үйге беттеді (Жүнісов). Есімді сөз тіркестерінің синонимдігінде белгілі бір затқа немесе адамға тән меншіктің актив және пассив жағы назардан шықпағаны жон. Бүл екі арада қыстыгүні Шүганы сагынып жүргендегі Кәрімнің шыгарган өлеңі деп біреу өлең айтты (М айлин). Теміргалидың сөзі отыргандарга қам- шы боп тиді (Ш ашкин). “ Ш үғаның белгісінің” мазмүнына қараған- да, өлеңді Кәрім шығармаған. Егер ол шығарған болса, оны актив меншіктілік деп қарауға хақы- лымыз. Сондай-ақ Темірғалидың сөзі де актив м ен ш іктіл ік ке ж атады. Ал соны си н о н и м д ік тіркеске айналдырып, Теміргали айтқан сөз де- сек, мынадай айқын меншіктіліктің болуы неме- се болмауы екіталай: болатын реті де бар, бол- м ауы да қ и с ы н д ы . Н а қ т ы р а қ а й т қ а н д а , Темірғалидің озі оз ойын, оз созін жеткізуі де м үмкін, сол ойды басқа біреудің созі арқылы тиянақтауы да ықтимал. Екінші жағдайда пассив меншіктіліктің мысалын кореміз. Сырт түлғасы на қарағанда, менш іктілікті білдіретін тіркестерге оте үқсас келгенімен, ар- науды білдіретін соз тіркестерін ажыратудың мәні үлкен: Көрмейсіңдер ме, осында келгелі, уездной жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|