Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| 6.
СИНТАКСИСТІК КОНСТРУКЦИЯЛАРДЫҢ СИНОНИМДІГІ 6.1. СИНТАКСИСТІК с и н о н и м и я 6.1.1. Синтаксистік синонимдер туралы түсінік Синтаксистік синонимия реальдық шындық- тың сан алуан факторларының әр түрлі нәзік реңктерін синтаксистік қүралдар арқылы дәл берудегі тілдің мол мүмкіндігін танытады; ре- альдық қатынастардың анық берілуін қамтама- сыз етеді; бір конструкцияның орынсыз қайта- лана бермей, түрлі конструкцияларда келіп, соның нәтижесінде сойлеу (жазу) тіліміздің сүлулығы- на, мүсіндене түсуіне әсерін тигізеді. Қысқасы, айтушының сөйлеу мәдениеті неғүрлым жоғары болған сайын, синонимдік қүралдарды да ол сол- ғүрлым кең әрі белсенді пайдаланады. Әңгіме синтаксистік синоним жайында бол- ғандықтан, мүндайда синтаксистік қатынастың жетекші орын алатыны өзінен-өзі түсінікті бол- са керек. Синтаксистік қатынас дегенде, ондай қатынастың бірдейлігі ескерілуге тиіс. Мәселен, Алматыдан келе жатыр мен Алматыга келе жа- тыр мысалдарында кеңістік қатынас болғанымен, бүл конструкциялар озара синоним бола алмай- ды, себебі бірінш ісі ш ы қ қан жерді білдірсе, екіншісі бағыт-бағдарды көрсетеді. Демек, екеуі де біры ңғай бағыт-бағдарды немесе бірыңғай шыққан жерді білдіргенде ғана, синоним деп есеп- теуге хақылымыз: Алматыдан келе жатыр - Ал-
Синтаксистік синонимдіктің екінші принципі - лексикалы қ қүрам ны ң ортақтығы. Айталық,
қатынасты, оның ішінде ш ыққан жерді, демек, бірыңғай қатынасты білдіргендеріне қарамастан, бір-бірімен синоним болмауының басты себебі - л е к с и к а л ы қ қ ү р а м н ы ң әр т ү р л і б о л ы п келгендігінен деп қараған жән. Нақтырақ айт- қанда, екі конструкцияның біріншісінде бар сөз (.Алматыдан) екіншісінде ж оқ және керісінше, V . . . . . 11 IV І\иш . 11 Л і\Іі,НЛЛАГДЫ Ц С И Һ Ю Н И М Д ІГІ 747 екіншісінде бар сөз (Мәскеуден) біріншісінде бол- май түр. Сондықтан Мәскеуден келді - Мәскеу
дауымыз керек. Дәл осы жағдайды тек сөз тіркесіне байла- нысты ғана емес, сөйлемғе қатысты да айтуға болады. Мынадай жүп сөйлемдерді өзара сино- н и м д еп ес еп т е у д ү р ы с б ол м ас еді: Сен келмегендіктен, мен кинога бара алмадым - Би- лет болмагандықтан, мен театрга бара алмадым немесе Сенің маган не айтқың келіп еді? - Сенің маган не көрсеткің келіп еді? С онды қтан зейінділігінің арқасында жақсы оқыды және зейінділігімен жақсы оқыды дейтін сөз тіркестері өзара синоним деп танылуы тиіс. Л ексикалы қ қүрам ны ң бірдейлігі дегенде, то л ы қ м агы налы сөздердің нем есе “ атауыш сөздердің” синонимдік қатар жасайтын конструк- ц и ял ар д а қ а й т а л а н ы п келуін ескер ем із. Ал көмекші сөздерге келетін болсақ, олар өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған, лек- си калы қ м ағы налары нан гөрі грамм атикалы қ мағыналарының басым болуы себебінен, көбінесе, әр алуан грамматикалық қатынастарды білдіріп, әр қ и л ы гр ам м ати к ал ы қ қы зм ет атқар аты н “жәрдемші сәз” болғандықтан, лексикалық қүрамға айта қаларлықтай өзгеріс енгізе алмайды. С и н т а к с и с т ік к о н с т р у к ц и я л а р д ы ң (со з тіркесі, жай сойлем, қүрмалас сойлем) әр түрлі болуларына байланы сты комекш і (жәрдемш і) сөздердің де синонимге қатынасу дәрежесі әр алу- ан болып келеді. Қалай болғанда да, көмекші сөздердің синоним жасаудағы қызметін теріске шығарудың еш реті жоқ. Қайсыбір жағдайларда көмекші сәзді” бір конструкцияларда болмай қалу- ының өзі осы екі конструкцияның синоним бо- луы на м ү м к ін д ік туғызады. Сөз тіркестерінің синонимикасында бағы- ныңқы сыңарлардың әр түлғада келуі міндетті Деп есеГТтеледі де, басыңқы сыңарлардың түлға- ларында еркіндік басым, яғни басыңқы түлға- лардың бірдей де, әр түрлі де болуы мүмкін. Басыңқы сыңар қызметіндегі создердің қан- ша болуы синонимдікте шешуші роль атқармай- ды. М әселен, синоним дік қатардағы бір сөз тіркесінде басыңқы сыңар орнындағы соз бір ғана болуы мүмкін де, екінші сөз тіркесіндегі сөздің саны көп (екеу, үшеу, тіпті төртеу) бөлуы да ғажап емес. Таза сан жағынан алғанда өлардың синөнимдікке “кері әсері” байқалмайды. Осы- ған өрай , е кін ш ід ен , си н о н и м болаты н сөз тіркестеріндегі басы ңқы сыңар қы зм етіндегі негізгі (атауыш) сәздің түбірлес бөлуы заңды деп есептеледі: есіктен шықты - есік арқылы шыгып
Қазақ тілінде жөне басқа түркі тілдерінде де сәз тіркестеріндегі басыңқы сыңарларды өзара лексикалық синөним ретінде кездесетіні бар: Әбіш бірдеме айтқысы келсе, тек уйқылы-ояу адамның қалпындай, ақырын сыбырлап айтып та қояды (Әуезөв). Абай тагы да сыбырлай сөйлеп шер тол- қытып кеткенде, ойда жоқта өз-өзінен ыргақты бір жолдар қуралды (Сөнда). Қуз-қияны өрмелеп, Ай туады дәңгелек (Мөуленөв). Бір куні тік ба- суга жарадым мен, Сол сол-ақ, қияга өрлеп бара- мын мен (Сөнда). Айтып - сөйлеп; өрмелеп - өрлеп сөздерінің лексикалық синөнимдер екені дау туғыза қөй- мас. М үны ң өзі өсы сәздер қ аты н асқан сәз тіркестерінің синтаксистік синөним бөлуларына біршама жақындатып түр. Керісінше жағдайда, айталық, сыбырлап айтып - сыбырлай урсып не- месе қияны өрмелеп - қияга қарап төрізді бөлып келсе, мүндай сөз тіркестерінің синөним бөлуы не бөлмауы туралы мәселені қөю артық бөлар еді. Дегенмен, сыбырмен айтып - сыбырлай сөйлеп; қияны өрмелеп - қияга өрлеп тіркестеріне қарап, тура мағынасындағы синтаксистік синөнимдердің мысалы деу қиын, өйткені басыңқы сыңарға қатыс- ты бізге дейінгі зерттеушілердің пікіріндегі ақылға қөнымды терминді өрынды деп есептеп, біз де синөнимдердің м үндай түрін лексика-синтаксистік жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|