ТІЗБЕКТІ  КҮРДЕЛІ  СИНТАКСИСТІК

Күрделі  синтаксистік  түтастықты  қүраушы 

сөйлемдердің  бір-бірімен  байланысу  тәсілдері, 

негізінен,  екі  түрлі.  Соған  байланысты  күрделі 

синтаксистік  түтастықтарды  қүрылымдық  жағы- 

нан екі топқа бөліп алып қарауға болады.  Бірінші 

түрінде  күрделі синтаксистік түтастыққа  бірігуші 

сөйлемдер  бір-бірімен  іліктестік  қатынаста  бай- 

ланысып  түрады,  яғни  сөйлемдер  бірінен-бірі ту- 

ындап,  соңғысы  алдыңғысына  бағынып  отыра- 

ды.  Бүл  жай  бірінш і  сөйлем нің  элементі  (бір 

мүшесі)  екінш і  сөйлемде,  екінші  сөйлемдікі  - 

үшіншісінде,  үшінші  сөйлемдікі  -  төртіншісінде 

т.с.с.  қайталанып  қолданылуы  арқылы  жүзеге 

асады.  Ондай  қайталанушы  создер  сол  күйінде 

қолданылып  немесе  есімдік,  үстеу  сөздермен 

ауысып  отыруы  мүмкін.  Сол  арқылы  ойдың  да- 

муы,  ілгері қозғалысы іске асады.  Мүндай күрделі 

синтаксистік түтастықтағы сөйлемдер бір-бірімен 

тығыз  байланысты  болғандықтан,  оларды  жеке 

алып  қарауға  келмейді,  коммуникативтік,  т.б. 

қызметтерге  басқа  сөйлемдермен  қарым-қатына- 

сының  нәтижесінде  ғана  ие  болады.

Сөз  -  өте-мөте  курделі  тілдік  единица.  Оның 

курделі  табигатын  ашып  айқындау  ушін,  ең  алды- 

мен,  сөздің  дыбыстық  жагы  мен  магыналық  жа- 

гының  арақатынасы  және  сөздің  магынасы  мен 

олар  арқылы  білдірілетін  угымның  арақатынасын 

айқындап  алу  қажет.  Сөздің  екі  жагы  бар:  оның 

бірі  -  сәздің  дыбысталу  жагы,  екіншісі  -  сөздің 

магыналық  жагы.  Дыбысталу  (тіл  дыбыстарының 

тіркесі)  сөздің  материалдық  жагын  қарастырса, 

магына  (мазмун)  сәздің  идеалдық  жагын  қурайды. 

Екі жақ  -  дыбысталу мен магына  сөздің  бір-бірінен 

белінбейтін  бөлшектері.  Осы  екі  жақтың  бірлігі  - 

создің  өмір  суруінің  және  қызмет  етуінің  шарты. 

Демек,  сөз  -  дыбысталу  мен  магынаның  бірлігінен 

туратын  тілдік  дербес  единииа  (Аханов).

Келтірілген  күрделі  синтаксистік  түтастық- 

тағы  алғашқы  сөйлем  -  айтылатын  ойдың  тақы- 

рыбын  беруші  негізгі,  басқы  бөлік.

Екінші  сөйлем  онымен  сөз  терминінің  ор- 

нына  жүмсалып  түрған  оның  сілтеу  есімдігі  ар- 

қылы  байланысқан.  Екінші  сөйлем  үшінші  сол 

сөйлемдегі  ойдың тікелей  жалғасы  ретінде  сөздің 

екі жағын  атап  көрсету арқылы,  төртінші  сөйлем 

үшінші  сөйлеммен  сонда  аталған  сөздің  екі  жа- 

ғына  аны қтама  беру  арқы лы ,  бесінш і  сөйлем 

төртінші сөйлеммен дыбысталу, магына сөздерінің 

қай талан ы п   келуі  арқы лы ,  алты нш ы   сөйлем 

бесінші  сөйлеммен  екі  жақ  сөз  тіркесінің  орны- 

на  жүмсалып  түрған  осы  сілтеу  есімдігі  арқылы 

байланы сқан  болса,  соңғы,  жетінші,  сөйлем  - 

қорытушы  бөлік  демек  қыстырма  сөзі  арқылы 

байланысып  түр.

Міне,  өзара  бағыныңқылық,  кезектілік  бай- 

ланыс  түрінде  осындай  іліктестік,  жалғастылық 

қарым-қатынас  орын  алады.

Із б е -із д іл ік   б ай л ан ы с  тү р ін е   қ ү р ы л ға н  

күрделі  синтаксистік түтастықтарды  әдеби  тілдің 

барлық  стильдерінен  табуға  болады.

Тізбекті  байланыс  түрі  ғылыми  стильге  тән, 

ойткені  ғылыми  мәтінде  ой  бір-біріне  қатаң 

тәртіппен  сабақтаса  байланысып  отырады.  Сон- 

дықтан  ондағы  әрбір  сөйлем  өзінің  алдындағы 

сө й л ем н ің   заңды   ж алғасы   болы п  табылады. 

Ғылыми  стильге  тізбекті  күрделі  синтаксистік 

түтастықты  қүраушы  сөйлемдердің  көбіне  лек- 

сикалық  қайталаулар  мен  сілтеу  есімдіктері  ар- 

қылы  байланысуы  тән.

Ресми  стильге  келетін  болсақ,  мүның'  да 

ғылыми  стиль  тәрізді  мазмүнның,  ойдың  бір  ма- 

ғыналылыққа,  нақтылыққа  негізделген  табиғаты 

к ү р д ел і  с и н та к с и с тік   тү тасты қ ты   қүрауш ы  

сөйлемдердің көбіне лексикалық қайталаулар мен 

сілтеу  есім діктері  арқы лы   бай лан ы саты н ы н  

көрсетеді.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: