Бөгде  сөз  және  оныц  түрлері

І\ 1 1 ІПЛЛЛ^ ^ОИЛИҮІДЬГ

733

мы  мен  мүшеленуі  жағынан  да  тіліміздегі  төл 

сөз емес түрлерінен  ешқандай  өзгешеліктері бол- 

майды.

Төл  сөз  қандай  қүрамда,  қандай  мағынада 

айтылса  да,  ол  автор  созімен  байланысты  бола- 

ды.  Бірақ ол байланыс тол сөздің бастапқы қүры- 

лысын  әзгерту,  оған  грамматикалық  жаңа  дәне- 

керлер  қосу  арқылы  болмайды.  Төл  сөзді  автор 

сөзімен  байланыстыру  үшін,  оның  тіпті  жеке  бір 

сөзінің  грамматикалық  формасын  озгертіп  айта- 

тын  болса  да,  ол  тол  сөз  болудан  қалады.  Сон- 

дықтан тол создің автор сөзімен байланысы өның 

бастапқы қүрылысына ешқандай өзгеріс енгізбей, 

өз  дербестігін  төлық  сақтау  жағдайында  жүзеге 

асырылады.  Төл  сөз  бен  автор  созі  арасындағы 

мүндай  байланысты  қамтамасыз  ететін  байлау- 

ыш  дәнекер  де  көмекші  етістігі.

Тел  сөзді  автор  сәзімен  байланыстыру  функ- 

циясында  қолданылғанда  де  етістігі  деді,  деген, 

дейтін,  дейді,  депті,  деп,  десе  түрлерінде  айты- 

лады.  Қунанбай  тыңдап  болды  да:  Жарайды,  ай- 

там  деп  әкелгенің  екен.  Бірталай  жерге  жеткізіп 

айттың.  Енді осымен тоқталайық! - деді (Әуезов). 

Үзамай  фельдіиер  де  шыгып:  Енді  қайта  беріңдер. 

Үзақ  жатады,  көп  емдеу  керек  болады,  -  дегенді 

тусіндірді  (Мүсірепов).

Төл  сөз  бен  автор  сөзін  бір-бірімен  байла- 

ны сты руш ы   де  е тіс тігін ің   ж ө ғар ы д а  кө р се- 

тілгендей  формалық  қүбылыстарда  келуі  -  оның 

өзінен  кейін  тағы  қандай  сөздердің  айтылуына 

ж әне  сөны м ен  синтаксистік  қ а ты н а сқ а   келу 

қажетіне  байланысты  болады.

Автор  сөзі  өрналасуы жағынан да  түрлі-түрлі 

болады:

1.  Тол  сөз  -  автөр  сөзі  (төл  сөзден  кейін 

автөр  сөзі  келеді).  Мүндай  жағдайда  тел  сөз  бен 

автор  сөзі  арасында  әрдайым  де  етістігі  келеді 

және  өл  әр  алуан  түлғалық  қүбылыстарда  түра- 

ды.  Егер  автор  сөзі төл  сөздің  иесін  атаумен  ғана 

тынатьпГболса,  де  етістігі  тиянақты  формада  ай- 

тылады.  -  Мені  қайда  апарасыңдар?  -  деді  Бо- 

такөз  ашулы  дауыспен  (Мүқанов).  Сатанга  жаңа 

р и за   болдым?  -  деп  к уліп   ж іберді  Жомарт 

(Мүсірепов).

2.  Автор  сөзі  -  төл  сөз  (автор  сөзінен  кейін 

тәл  сөз  келеді).  Төл  сөз  тәртібінің  бүл  түрінде 

автөр  сөзі  мен  төл  сөздің  өзара  байланысы,  ара- 

қатынасы басқа түрлеріне қарағанда тәуелсіз жағ- 

дайда  түрады.

Тәл  сәзден  бүрын  келетін  автор  созі  кейде 

озінен  кейін  төл  сөздің  келетінін  білдіре,  сөған 

нүсқап  айтылады.  Мүндай  жағдайда  автөр  сөзі 

ішінде мынау,  былай, мынаны деген тәріздес сілтеу 

мәнді сөздер де  болады.  Ол баласына урсып турып, 

былай  дейді:  -  Сен  білмейсің,  ол  кішкентай  гана

жіп  болса  да,  малга  сатылып  алынган  жіп,  ал 

малдың  табылуы  оңай  емес  (Алтынсарин).

3.  Автор  созі  -  төл  сөз  -  автор  созі  (автор 

созінен  кейін  тол  соз,  одан  кейін  тағы  да  автор 

сөзі  келеді).

Төл  сөзбен  автор  созінің  бүл  орын  тәртібі 

қазақ тілі синтаксисінде  көп  қөлданылатын және 

ертеден  бері  қарай  келе  жатқан  көне  түрі.  Фоль- 

клорда және ауызекі сөзде бүл қүбылыс кең өрын 

алған.

Тіліміздің  қазіргі  синтаксистік  қүрылысын- 

да автор  созінің тол  созден  бүрын  келген  бөлшегі 

аяқталмаған,  тиянақсыз  түрде  айтылады  да,  төл 

сөзден  кейін  келген  бөлшегі  тиянақты  түрде  ай- 

тылады.  Бірдеме  айтқалы  келе  жақтан  Омардың 

бетін  қайтарып  тастау  ушін:  -  Үйшінің  ешкілерін 

осы  кунге  шейін  жеткізіп  бермегенің  бекер  болган,

-  деді  де,  Игілік  жегулі  турган  нәуескесіне  мініп, 

журіп  кетті  (Мүсірепөв).  Ботакоздің  онге қосыл- 

май  турганын  көрген  Лиза:  -  Қосыл!  -  деді  оган 

(М үқанов).

4.  Тол  соз  -  автор  сөзі  -  төл  сез  (төл  сөзден 

кейін  автор  созі,  одан  кейін  тағы  да  төл  сөз 

келеді).

Төл  сөз  бен  автор  сөзінің  мүндай  қатынасы 

әдеби  тілімізде  кейінгі  доуірлерде  қалыптасты. 

Автор  созінің  тол  создің  ішінде  келетін  түрі  тол 

с ә зд ің   бір  с ө й л е м н ің   іш ін де  келуі  де,  екі 

сойлемнің  арасында  келуі  де  мүмкін.

-  Аман  әзір  қайтпас,  -  деді  Қасен,  -  Сәкен 

Сейфуллин  келіп,  сол  кісі  ертіп  кетті  (М үста- 

фин).

-  Олай  болса,  -  деді Жақыпбек,  -  Сапар  сөзіне 

сенбейтін  жоні  жоқ  (Иманжанов).

Автор  біреудің  айтқанын,  я  ойлағанын  тол 

сөз күйінде бермей, өз тарапынан өзгеріске түсіріп 

беруі  де  мүмкін.  Мүндайда  біреудің  сөзінің  не 

туралы  айтқаны,  негізгі  ойы  сақталады  да,  оның 

өзіне  тән  басқа  ерекшеліктері:  ритмика-интөна- 

циялық бояуы өз тарапынан  сөздер,  қосымшалар 

қосып,  кейбір  создерін  алып  тастап,  грамматика- 

лық  кейбір  формаларын  озгертіп  пайдаланады

Сонымен,  біреудің  сөзінің  автор  тарапынан 

озгеріске  үшырап  берілу  түрін  төлеу  сөз  дейміз.

Төл  сөз  бен  төлеу  сөз  бір  емес.  Бүл  екеуі. 

сөйлеушінің  я  жазушының  өз  сәзі  ішінде  бөгде 

біреудің сөзін,  пікірін  келтіруінің екі түрлі  тәсілі. 

Бүл  екеуінің  арасында  бірсыпыра  өзгешеліктер 

болады:

1. 

Тол  соз  сойлеуші,  я жазушы  бәгде  біреудің 

сөзін  ешқавдай  өзгеріссіз,  қөспасыз,  бүлжытпай 

келтіретін болса, толеу созде өлай болмайды: оның 

бірер  созін болса да озгертуі,  оз тарапынан  кейбір 

создер  қосады,  бірер  созінің  бастапқы  морфоло- 

гиялық формасын, соған байланысты 

с и н т а к с и с т ік  

қызметін  өзгертеді.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: