Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| турлерін унатпаган соң, жанарынан аргы жақта-
рындагы қулқын байқагысы келіп еді, бірақ олар көзін қашырта берді (Нүрпейісов). Кезінде Әли- асқар депосында слесарь болып істеп журді де, қызмет жагынан байланысымыз аз болган соң, бір- бірімізге көп қатынаспайтынбыз (Исабеков). Аралас қүрмалас сойлем сыңарларының бай- ланысу ретіне қарай ерікті және түрақты қүры- лым қүрайды. Т и ян ақсы з-ти ян ақты -ти ян ақты түлғадағы аралас қүрмалас сөйлемдер тек түрақ- ты қүрылым түзеді де, тиянақты-тиянақсыз-ти- янақты түлғалысы әрі ерікті, әрі түрақты қүры- лым түзе алады. М әлике де будан көз алмай унсіз қарап турды да, кенет екі бетінің ушына туйме- дей тамшы қызыл іиеңбер пайда болып, ол тез арада жайыла бастады (Исабеков). Осы кезде біреулердің далада дабырласып сөйлескені естілді де, іле-шала төргі уйдің есігі ашылып, бір топ к ісін ің іш ке к ір іп к еле ж ат қаны байқалды (Жүмаділов). Берілген сөйлемдердің әр сыңарла- ры баяндауыштарының түлғалануы жағынан да, шылаулы болып берілуі жағынан да, тіпті мағы- налы қ қатынасы ж ағынан да бірыңғай болып келген. Бірақ осылардың өзі сыңарларының бір- бірімен байланысу реті жағынан әр түрлі қүры- лымда бөлады. Бірінші сойлем - түрақты қүры- лы м дағы аралас қ ү р м а л а с сөй лем . Ө й ткен і сөйлемнің алғашқы сыңары соңғы сыңармен тек ортаңғы сыңар арқылы ғана байланысса, соңғы сыңардың қолданысқа енуіне де екінші сыңар- дың қызметі қажет. Демек, мүндай қүрылым тия- нақсыз-тиянақты-тиянақты аралас сәйлемдердегідей байланысу түріне бағынып өтырады. Ал екінші сөйлем бүлай емес, ол - ерікті қүрылымдағы аралас қүрмалас сәйлем. Себебі мүнда орын тортібі сақ- талып түрғанымен, сыңарларының бір-бірімен байланысу ретінде байлаулылық жоқ. Сөйлемнің б ір ін ш і с ы ң а р ы ү ш ін ш і с ы ң а р м е н е р қ ін синтаксистік байланысқа түсіп, салаластың ма- ғыналық түрін қүрады да, екінші мен үшінші сыңарлары өзара байланысып, сабақтастың ма- ғы налы қ тобы н қүраты ндай дәрежеде түруы мүмкін. Сонда еркін қүрылымды аралас қүрмалас сөйлем дегеніміз - сыңарларын өзара алмасты-
Қ ҰҒМ А Л А С С Ө И Л ЕМ Д Е Р 729 рып қүрмаластыруда синтаксистік те, семанти- калы қ та байланы стың бүзылмауынан болған сөйлем түрі де, түрақты қүры лы м ды аралас қүрмалас сойлем дегеніміз - сыңарларын алмас- тырып қүрмаластыруға конбейтін, белгілі бір бай- лаулылықтың нәтижесінде ғана түзілім қүратын сөйлем түрі. Мағыналық топтастыру да қүрмалас „сөйлем түрлерін айқындаудағы басты өлшемнің бірі бо- лып табылады. Мүндай белгіні жинақтауда да аралас қүрм алас сойлем нің қүрм алас сойлем синтаксисіндегі ерекшелігі анықтала түседі. Ол өзгешелік тиянақсы з түлғалы сыңардың бірде сөйлемнің басында, бірде ортасында орнығуымен б а й л а н ы с т ы . Б ір а қ б а й л а н ы с у т э с іл ін д е г і әркелкілік мағыналық қатынастағы әртүрлілікке әкелмейді. Я ғни, м ағы налы қ қаты настарды ң белгіленуі ж еке сы ң ар л ар д ы ң түлғалан уы н а тәуелді емес. Мәселен, бірыңғай қатынастағы шарт мәнді аралас қүрмалас сойлем болу үшін алдыңғы сыңардың, болмаса ортаңғы сыңардың тиянақ- сыз түлғада түрып, -са шартты райлы етістікке немесе шарт мәнін білдіретін басқа да түлғаларға бітуі міндетті емес. Сонда шарт м энін аралас қүрмалас сөйлемнің тиянақты-тиянақсыз-тиянақ- ты түлғалы түрі де білдіре береді. Оның үстіне, ең алдымен, алғашқы екі сы- ңар аралығындағы қатынас айқындалады, сонан соң соңынан қарағандағы екі сыңар аралығын- дағы мағыналық қатынас шешіледі. Осы мағы- налық қатынастың сәйкес келіп, бір атаумен ата- луы оның бірыңғай қатынастағы сөйлем екенін көрсетеді. Аузына сәтімен түссе керек, айтқан сөзі ем болып, Күләйімнің қүлақ жеген ызыңы сая- бырси бастады (Мекебаев). Айналайын, Анна Ива- новнаның көрегендігін қойсаңызшы, сол әулие бол- маганда, Санжар вальсті осылайша билей алар ма еді? (Байғүтов). Мүйдағы алғашқы сөйлем - бірыңғай қаты- настағы себеп мәнді аралас қүрмалас сөйлем де, соңғысы - бірыңғай қатынастағы шарт мәнді ара- лас қүрмалас сөйлем. Жалпы аралас қүрмалас сөйлемнің бірыңғай қатынастағы тобы мағына- лық жіктің біртектестігіне қарай бес түрлі болып келеді. Олар: ыңғайлас мәнді, шарт мәнді, себеп мәнді, түсіндірме мәнді және мезгіл мәнді ара- лас қүрмалас сөйлемдер. Жеке сыңарлар аралығындағы, атап айтқан- да бірінші мен екінші, екінші мен үшінші сы- ңарлар аралығындағы мағыналық қатынастардың өзгеше болып келуі әрыңғай қатынастағы сойлем- дер төбын танытады. Мәселен, алдыңғы екі сы- ңар аралығында ыңғайлас мән болып, соңғы екі сыңар аралығында себеп мән түруы мүмкін: Әкем
Мүндай мәндердің кері түзілімде түруы да қиындық тудырмайды. Соңгы он жылдың ішінде
Аралас қүрмалас сойлемнің әрыңғай қаты- настағы тобы мағыналық жіктің ортектестігіне қарай он алты түрлі болып келетіндігі анықтал- ды. Әрине, бүл қатынастар жеке түрғанда өз ал- дына бір мағына беруі мүмкін, ал бір сөйлемнің ішінде түрып, екі түрлі мағыналық қатынасты білдіруі өларды ж инақтап корсетуді қалайды. Сөндықтан да мүндай сөйлем түрлеріндегі ма- ғыналық қатынастың айқындалуына қөсақталған жүйедегі аталымдар қөлданылды.
жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|