гу і  г ш л л л і ,   ^ОПЛІ/ІҮІДЕҒ

қызған.  Н.Сауранбаев сонғысын әдетгегідей атау 

ретінде  қайта кіргізуге талпыныс жасаған.

3. 

ке аяқталады да,  басы ңқы  сыңарда бағы ны ңқы  

сы ңардағы   пікірге  қайш ы  мәнде  айты лған  соз 

болады: Кейбір сұрақтары бола тұра,  Сырбайдың 

(Мұқанов).

Синтаксистік еңбектерде -п формантты көсем- 

ш ен ің   қ ар сы л ы қ ты   б а ғы н ы ң қ ы л ы   сабақтас 

сөйлем жасай алатындығы туралы көбіне ескеріл- 

мей  келді.  Қарсылықты  бағы ны ңқы лы  сабақтас 

жасауға көсемшеден  -ғанша  -а,  -е,  -йформалары 

ғана қатыса алатындығы айты лған.  -п формалы 

көсемш енің қарсылықты бағы ны ңқы лы  жасай- 

ты н д ы ғы н   қазақ  тіл  білімінде  алғаш   айтқан 

Р.Әміров.  Ғалым  оған  томендегідей  мысалдар 

келтірген:  Кіп-кішкентай  боп,  осы  сен  сөз  аңды- 

Осы уақытқа шейін  -п формалы  косемшенің 

қарсылықты бағыныңқьілы жасауының көрсетіл- 

меуі  әр и н е,  бұны  син такси с  м ам ан дары н ы ң  

кемшілігі  деп  ұқпауымыз  керек.  Себебі,  тіл  та- 

рихи  категория, сондықтан ол  үнемі даму үстінде 

болады.  Мэселен,  профессор  Қ.Есенов алпысын- 

шы жылдардың озінде косемшенің -а,  -етұлғасы  

қарсы лы қты   бағы ны ңқы лы   сойлем ж асауға'си- 

рек қаты насаты ндығын  айтқан. Ал  қазіргі таңда 

әдеби  тіліміздің  стильдік тәсілдерінің  кеңеюіне 

байланысты косемшенің де синтаксистік қызметі 

арта түсті.  Соның нәтижесінде жоғарыда ғалым- 

дар  көрсеткен  -а,  -е ж ұрнағы м ен  қатар  көсем- 

ш енің  -п формасы да қарсылықты  бағы н ы ң қы - 

лы  сабақтас  ж асауға  қатыса  баста^ьі.  М ысалы; 

(Әзірбаев).  Қарсылықты бағы ны ңқы лы   сойлем- 

дер  м ағы н алы қ  қары м -қаты насы н а  қарай  оз 

ішінд&,реалды және ирреалды деп болінетін бол- 

са, жоғарыда келтірілген мысал  соның соңғысы- 

на жатады.  Я ғн и ,  қарсылықты  бағы н ы ң қы н ы ң  

мұндай түрлерінде бағыныңқы  компоненттегі  іс 

орындалып,  басы ңқыдағы  іс  керісінше  жүзеге 

аспай  қалады.  Себебі,  басы ңқы ны ң  баяндауы- 

шы етістіктің болымсыз түрінде келеді. Осы жерде 

тағы  бір  назар аударарлық жайт -  сөйлемдердегі 

қарама-қарсылық тек етістіктің болымды, болым- 

сыз түрімен  келген  баяндауыштар арқылы  ғана 

корінетін болса,  онда  -п формантты  косемше тек

қана ирреалды қарсылықты бағыныңқылы сөйлем 

жасауға ғана қатысады.  О ған себеп  - реалды ба- 

ғы н ы ң қы н ы ң   баяндауыш ы  әрдайым  етістіктің 

болымсыз түрінде келетін болса, оған көсемшенің 

қалса,  озінен  кейін ед/көмекш і етістігін  (айтпап 

еді)  немесе  жіктік жалғауын  (айтпаппын)  керек 

етіп тұрады да,  салалас сөйлем болып кетеді.

Кдрсылықты бағыныңқылы сойлемдер шарт- 

ты,  мезгіл,  амал,  себеп  бағы ны ңқы лар  сияқты  

м ағы налы қ ж ағы нан басы ңқыны ң бір мүшесіне 

жетектелмейді.

Көсемш енің  -п  тұлғасы  арқылы  жасалған 

қарсы  бағы н ы ң қы лы   сабақтастар  тілімізде  оте 

сирек  кездеседі  және  қалыптасуы  ж ағы нан  да 

кейінгі жылдардың жемісі болып табылады.  Про- 

фессор Р.Әміровтың монофафиясынан кейін атал- 

ған  тәсіл  көсемш е  ж ұрн ақтары н ы ң   сабақтас 

сөйлем жасаудағы  синтагмалы қ өрісінің  кеңеюі 

ретін де  т о қ с а н ы н ш ы   ж ы лд ард а  ғ а н а   қай та 

көрсетілді: Айнала т олған проблемаларды озіміз 

қолдан  жасап  алып,  әзіміз  шеше  алм ай  жүрміз 

(Жұмаділов).

Откен шақ көсемше арқылы жасалған  құрма- 

лас сөйлемдер біздің тілімізде сирек кездесетін- 

діктен  оқулы қтарда  белгіленбеген.  Ал  басқа 

түркілерде оны  қарсылықты бағы ны ңқы ны ң бір 

тәсілі ретінде көрсетеді.  Қырғызтілінен:  Өзужаіи, 

тажрыйбасыз  боло  туруп,  Д анко  бизди  қайсы 

ж аққа  алып  келіп  таштады  (Горький).  Озбек 

тілінен:  План тулиб,  биз ишни т ухт ат ибкуйма- 

Қ арам а-қарсы лы қ  -  диалектиканы ң  негізгі 

заңцарының бірі. Адам озін  қорш аған  ортада бо- 

лып жатқан әрекеттердің тек нәтижесін  ғана ба- 

яндамайды.  Іске  асуға  тиісті  іс-әрекетті де,  бо- 

лып  жатқан  құбылыстарды  да  баяндайды.  Оны 

тіліміздегі откен,  келер,  осы  шақ формалары ар- 

қылы  жеткізуге  болады.  Осы  уақытқа  шейінгі 

қазақ грамматикаларында әрекеттің сөйлеу кезі- 

не  қаты сы н  корсететін  формалар  ретінде  өткен 

шақ есімше, кесемше жұрнақгары, келер шақ есім- 

ше,  көсемше жұрнақтары,  комекш ілік қызметте 

тұрған  қалып  етістіктер  ғана  корсетіледі.  Тілдің 

табиғатын тереңірек тану үшін бұл мәселеңі  (шақ 

категориясын)  кеңірек алып  қарастырған дұрыс. 

Ш ақ  тек  жай  сөйлемдерге  ғана  қатысты  ма? 

Құрмалас сойлемдердегі  мағыналық қатынастар- 

дың  ш аққа  қатысы  бар  ма?  Тілімізде  ш ақты қ 

мағынаны беретін жоғарыда аталғандардан басқа 

қандай  тәсілдер,  формалар  бар  деген  мэселені 

толы қ аңғару  үшін  жұмсалымды  (функционал-

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: