.2 .3 .6 . Қарсылықты бағыныңқылы

С ы ңарлары ны ң  м ағы н алы қ  қаты настары  

жағынан алғанда қарсылықты бағыныңқылы са- 

бақтас сөйлем  мен  қарсылықты  салалас сөйлем 

өте  ұқсас.  Бұлардың сыңарлары  бір-біріне  қай- 

шы,  қарсы  келетін  әрекеттерді,  оқиғаларды   ба- 

яндайды.  Қарсылықты  салалас сөйлем  мен  қар- 

сылықты  бағы ны ңқы лы   сабақтас  сөйлемді  сы- 

ңарлары  қарсы мағынада келетін  құрмаластарды 

жасаудың әр түрлі тәсілдері деп  қарауға болады. 

Б о л аш ақта  қазіргі  қ а за қ   тіліндегі  құрм алас 

сөйлемдер жүйесі басқа қырынан, мағынадан оны 

жасаушы тұлғаларға қарай жүретін тәсілмен қарас-

тырылатын  болса,  онда қарсылықты  мәндегі са- 

бақтас, салалас сөйлемдер бір деңгейге топтасты- 

рылатын болады.

Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем 

төмендегідей тәсілдер арқылы жасалады.

1.  Б ағы ны ңқы лы   сыңары  көмектес тұлғалы 

және шығыс тұлғалы есімшеге аяқталады. Мүнда- 

2.  Бағы ны ңқы  сыңары  шартты рай етістігіне 

аяқталады.  Бұндай құрылымдарда сыңарларының 

арасын  қарсы  м ағы нада  қоятын  -  шартты  рай 

жұрнағынан кейін келетін да, де шылаулары және 

әр сыңар құрамында келетін мағына жағынан бір- 

біріне қайш ы келетін сөздер.  Ондай сөздер анто- 

нимдер болуы немесе етістіктің болымды, болым- 

сыз  тұлғасы   да  болуы  мүмкін:  Абылғазының 

қолындағы  Жиреніиенің  қүсы  тіленіп  талпынса 

да,  Жиренше  оны  жіберткен  жоқ (Әуезов). А ла- 

м ан кемпірді мінгестіру үшін қасына келейін десе, 

астындағы  аты  пысқырып  жолатпады  (Қ азақ 

ертегісі).

Ш артты  рай  ж ұрнақтары  арқылы ж асалған 

қарсылықты бағыныңқылардың табиғатын А.Бай- 

тұрсы нұлы ның мысалдары арқылы аны қ тануға 

болады:  Күні бойы  қараса  да,  таба алмады.  Қыс 

тың  бұл  түрінің  жасалу  жолын  тек  шартты  рай 

арқылы ғана көрсеткен де, оны ереуіл бағыныңқы 

деп атаған.

А.Байтұрсынұлы  күрделі  құрылымдар тура- 

лы “Тіл  құралында”  ғана айтпаған,  “Әдебиетта- 

ны тқы ш ы нда” да айтқан болатын.  Қазіргі  қазақ 

тілінде құрамындағы сыңарларының саны қалып- 

ты  құрмаластардағыдан әлдеқайда көп болып ке- 

летін күрделі  құрмаластар молынан  ұшырасады. 

Ақаң бұларды өрнекті сейлемдер немесе оралым 

деп  атап,  олардың төмендегідей  м ағы налы қ то- 

ғыз  түрін  көрсеткен  болатын:  себепті  оралым, 

мақсатты оралым, ұқсатпалы оралым, қайшы ора- 

лым,  шартгы оралым, жалғасыңқы оралым, серіп- 

пелі оралым, айырыңқы оралым, қорытпалы ора- 

лым.

Байқап  отырғанымыздай, сыңарлары  қарсы 

атау ұсы нған  (ереуіл,  қайш ы).  Ереуіл бағы ны ң- 

қы ларға  қалыпты  сабақтастарды ж атқы зған да, 

қайшы құрмаластарға күрделі құрмаластарды жат-

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: