І \ * Г М А Л А С ,  сь » и л Ь ІІУ ІД Е Ғ

719

те әлі де болса тек жасалу жолына қарай емес,  өз 

ішінде мағыналық ерекшеліктеріне қарай да, қар- 

сылықты және шартты сабақтастар сияқты терең 

зерттеуді қаж ет етеді.

Үлестес  сабақтас сөйлемдердің жасалу жол- 

дары санаулы-ақ (-п  формантты көсемше, шарт- 

ты  райды ң  ж ұрнағы )  болғанм ен,  олардың  өз 

ішінде  беретін  м ағы налы қ  реңктері  де  әрқилы  

болып  келеді.  М әселен,  “Әр тұста оқта-текте 

бір мезгілде өтіп жатқан істі көрсетсе,  “Толқынай өз 

(М айлин) деген үлестес сөйлемдерде іркес-тіркес 

уақиғалар көрсетілген.

Ж оғарьщ ағы  үлестес сабақтас сөйлемге бай- 

ланы сты   айты лған  заңдылықтар  оны  сабақтас 

құрм аласты ң  басқа  түрлерінен  айқы н  ажырата 

алады.  Ондай  заңдылықтар үлестес сабақтастың 

жасалуы ж ағы нан бағы ны ңқы  баяндауыш ының 

ти ян ақсы з тұлғасы на,  м ағы налы қ тұрғы дан  әр 

ком поненттің  бір-біріне тәуелсіз,  ти ян ақты лы қ 

қалпын сақтауына негізделеді.

Үлестес сабақтастар бір уақиғаны, іс-әрекетгі, 

қалып-күйді санамалап көрсетеді. Оларды құрай- 

тын жай  сөйлемдер екіден арты қ болса,  ондағы  

сы ңарларды ң  баяндауыштары  біртектес  болып 

келеді.  М ұндайға көбіне көсемш енің  -п  форма- 

сы  ы ңғайлы :  Отардан қайтқан жылқыны алды- 

нан  шыққан  жас  жігіттер  көшке  қарсы  айдап 

келіп, аты жоқтар жүгенін ала жүгіріп, әрқайсы- 

сы  бір-бірден  ж ылқыға  құрық  салып,  жылқыны 

алды-алдына боліп қуалап жүр.  Қыстаудан жаңа 

көшкен елдің жүгі орнықпай аударылып, бірі түйесін 

бақыртып қайта артып,  бірі жүк артқан сиырын 

ау-қаулап қуалап,  ауған жүгін басып, ерлі-қатын- 

ды,  бала-шағасымен шулап жүр (Ш әкәрім).

Б айқап  оты рғаны м ы здай,  бұл  сөйлемдерде 

басқа б ағы ны ңқы ларғатән шарттық,  қарсылық- 

тық немесе оқиғаны ң мезгілі, амалы, себебі, мақ- 

саты  көрсетілмейді.  Құрмалас сөйлемдегі  негізгі 

ойды,  хабарды жан-ж ақты толықтыратын бағы - 

ныңқы  компоненттер болмайды.  Үлестес сабақ- 

тас сөйлемдер айтушының бір коріністі жан-жақ- 

ты  сипаттау  немесе  бір  мезгілде,  я  болмаса  әр 

мезгілде өтіп жатқан құбылысты санамалап көрсе- 

туінен  құрылады.

Л огикалы қ және  тілдік  категориялар  тілдің 

ф орм аға бағы нуы м ен,  оның белгілерден  (знак- 

тардан), сол белгілердің зат (әрекет) және  мағы -

намен тығыз қатынасынан тұратындығымен ерек- 

шеленеді. Осыған байланысты әрекетгің иесі және 

грамматикалық бастауыштар бір-біріне тең емес 

категорияларға жатады.  Біз ж оғары да  олардың 

құрмалас сөйлем құрамында келу ерекшеліктері- 

не тоқталған едік.

Үлестес сабақтас сөйлемдерде де  көбіне бір 

тұлға екіге жарылып,  оның бөліктері жеке-жеке 

грамматикалық бастауыштың қызметін атқарып 

тұрады. Біреулер басын сүйеп, біреулер қолын ұстап 

ытов).  Бұнда тұлға болып тұрған - топ.  Сол топ- 

тың ішінен  ш ы ққан бөліктер белгісіз есімдіктер 

күйінде  үлестес сабақтас сөйлемді  құраушы сы- 

ңарлардың жеке-жеке бастауыштары болып тұр.

Топ  - субъекті үлестес сабақтастың екі сыңа- 

рына тең бөлінбей,  бір сыңарында артық болып 

тұруы  да  м үм кін.  Б ір -екеуі  ж ы ғы лғандарға  

тов).  Таң  салқынымен  бұйыққан  жұрт  ұйқыла- 

жуу?(Майлин).

Үлестес сабақтас сөйлемдердің бастауышта- 

ры адамға қатысты  мүшелер болады да, субъекті

-  адам  жалқы  есім,  жалпы  есім,  есімдік түрінде 

ілік септігінде келіп, анық та, жасырынып та тұра 

береді:  Мына  қазіргі  Дауылбай  болыстың  әкесі 

Құлжабай  датқаның  өзі  Әлімбектің  айбынынан 

мысы басылып, жүні жығылып тұрар еді (Мұрта- 

за).  Кернеген  ызаға шыдай алм ай Елекеңнің аузы 

Субъектінің есімдік түрінде  келуі:  Бұдан әрі 

(Ш әріпов).  Ілік  септікті  есімдіктің  ж асырын 

тұруы: Мұрты тікірейіп,  бет терісі жыбыр қақты 

(М айлиң).  Өңі тершіп,  сығыр  көздері жұмылып 

Біз жоғарыда  үлестес  сабақтас  сөйлемдерді 

сабақтастың басқа түрлерінен айыра білудің бірне- 

ше тәсілдерін көрсеттік.  Келтірілген мысалдарда- 

ғыдай үлестестердің сыңарларындағы бастауыш- 

тар  бүтіннің ж еке-ж еке бөлшегі болып,  айыры- 

лып,  сөйлемде  көбіне алды ңғы сыңарда келетін 

ілік тұлғалы есімдер және есімдік сөздеріне бай- 

ланып тұратындығы,  оны басқа сабақтастардан, 

әсіресе амал себеп  бағыныңқылардан ажыратуға 

негіз болады  ғой деп  ойлаймыз. Қаншаның жау- 

ырын  ортасы  дуылдап,  тобе  құйқасы  шымырлап 

кетті. Жүзін эжім айғыздап, салтақ-салтақ ұйыс- 

қан  сақал-мұрты  ақшулан тартыпты.  Жотасы 

тершіп,  әкпесі  аузына  тығылды  (Қажыбеков).

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: