Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

(амал,  мезгіл,  себеп,  мақсат,  қарсы лы қты ,  үлес- 

тес)  ж асауға  көсем ш енің  бір  ған а  -п  формасы 

қатынасатындығы белгілі екен.  Сондықтан есім- 

шелерден  сын  есім  ж асайты н  -дай,  -дей ж ұрна- 

ғымен келетін бағыныңқылы сөйлем баяндауыш- 

тары нда  амалдық  қаты насты ң  реңктері  болуы 

әбден  мүмкін: Кең бөлме бос қалғандай,  ой  ұясы 

(М ұстафин)*.  Б ірақ  бұндағы   ам алды қ  м ағы н а- 

лы қ қатынас көсемш енің -п формасымен келетін 

бағыныңқьщағьщай айқын емес. Есімшеден кейін 

келетін  -дай,  -дей ж ұрнағы   б ағы н ы ң қ ы   сөйлем 

жасауда  көп  м ағы н алы қ  қасиетке  әлі  толы қ  ие 

болып, аражігі ажыратыла қалыптасып біткен жоқ. 

Сондықтан да амал бағы ны ңқы лы  сөйлемдердің 

көрсеткіші ретінде әлі де тек көсемш енің алдың- 

ғы   ф ормалары   ған а  аталуы  керек  деп  білеміз: 

жырау).

ше - амал бағыныңқылы сөйлем жасаудың негізгі 

төл тәсілі.  О ны ң бұл қы зметі өте көне заманнан 

келе ж атқан құбылыс деуге болады* *.

Көптеген  амал  бағы н ы ң қы л ы   сөйлемдерде 

бір субъект формальды түрде екіге жарылып, екі 

грамматикалық бастауыш болып тұрады. Ж алқы 

және жалпы есімнен болған бастауыштар екінші 

сыңарда есімдік түрінде қайталанып қолданыла- 

ды:  Ы см ағұ л  қолындағы  сайманын  Өмірбекке 

Бірінші сыңардағы әрекет иелері екінш і сы- 

ңарда ж инақты қ сын есімнен  болған  граммати- 

калы қ  бастауыш  болып  тұрады:  Александр  мен 

Есімнен ж әне жіктеу есімдіктерінен  болған 

қимыл  иесі  бірінш і  сыңарда  жасырын  тұрып, 

екінш і сыңарда өздік есімдігінен қайта  грамма- 

тикалы қ  бастауыш  болып  тұрады:  Класт ағы  

шэкірттер  орындарынан  үдіре  тұра  келгенін  со- 

ңынан байқап,  озі де ұшып тұрды (Мұртаза).

Көсемшелер арқылы жасалған амал бағының- 

қылы сөйлемдерде  кейде әрекет иесі екінш і сы- 

ңарда есім, есімдік түрінде келеді де,  дене мүше- 

сіне қатысты сөз тәуелдік тұлғада бірінші сыңар- 

ды ң  грамм атикалы қ  бастауышы  болады:  Үсті- 

Біз жоғарыда -дай,  -дей қосымшалары арқы- 

лы жасалған сабақтастардың сыңарлары арасын- 

дағы   қаты настар  амалдан  гөрі  салы стырмалы - 

л ы ққ а  ж ақы н   екендігін  айттық.  Осы  -дай,  -дей 

ж ұрнағы ны ң да тілдің  әр деңгейінде  көп м ағы - 

налы қ сипаты бар екендігі байқалады. Ж ұрн ақ- 

тың әр қырлы екендігіне байланысты оны әр зерт- 

теуші  әр  қы ры н ан   таниды   және  өзі  тан ы ған  

қы ры н  негізгі  деп  санайды.  Бұл  құбылыс  тек 

қазақ тіліне  ғана қатысты  емес, жалпы түркіта- 

нуда  солай.  Біреулер  оны  ж алғау  (септік  жал- 

ғауы)  деп  таны са,  біреулер  сөзжасам  ж ұрнағы  

дейді.  Енді біреулер оның сөз байланыстырғыш - 

ты қ қызметі барлы ғы н  негізгі деп таниды.  Осы- 

ған  байланы сты осы -дай,  -дей ж ұрнағы н да тек 

м орф ологиялы қ,  я синтаксистік шеңберде  ғана 

алып қарамай, тілдің барлық деңгейіндегі қолда- 

н ы сы н   ж и н а п ,  ө зара  салы сты ры п   қ а н а   бір 

мәмілеге  келуге болады  ғой деп ойлаймыз.