Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| 702
СИНТАКСИС анықтама береді. Бұдан бағыныңқының сөйлемдік дәрежесі, өзіндік қызметі жойылып кетпейді, тек басқаша реңк алатын болады. Б ағы н ы ң қ ы сөйлемді тани білуде әлі күнге шейін әр түрлі көзқарастар бар. Кейбір мамандар (Б.А.Серебренников, Н.А.Баскаков, М .Ш .Ш ира- лиев т.б.) бағы ны ңқы сыңардың баяндауыштары міндетті түрде өз бастауыш ымен қиы сы п тұруы шарт деп қарайды . Мұндай талапқа бағы ны ңқы сөйлем жасаудың қазақ тіліндегі үш тәсілінің ішінде тек ш артты рай ж ұрнақтары ғана жауап берещ. Жан-жануар, адамзат анталаса, Ата-ана- дай елжірер күннің көзі (Абай). Біз іске белсене кірісетін болсақ, жоспар мерзімінен үш-төрт күн бүрын орындалады (Қаз.Әдеб.) т.б. Ш артты рай ж ұрнағы өз бастауы ш тарымен ж ақ жалғаулары арқылы жекеш е және көпше түрде қиысып тұра- ды. Қ азақ тілінде етістіктің төрт түрлі жіктелу үлгісі бар екені белгілі. Ш артты рай ж ұрнақта- ры ндағы тұрған етістіктер жіктелудің жеке бір түрін құрайды және сол тиянақты лы қ тұлғада тұры п-ақ сабақтастың бағы ны ңқы сыңары бола алады. Ал б ағы н ы ң қы сөйлем жасайтын өзге тәсілдерде (есімше, көсемше) бұл жағынан елеулі өзгешеліктер байқалады. Есімше жұрнақтары да, көсемше жұрнақтары да бағы н ы ң қы сөйлемнің баяндауышын жасауда жіктік жалғауында тұрмай- ды. О ларға ж іктік ж алғауы ж алғанса өткен не- месе келер шақты білдіріп, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болу қасиетінен айырылады. Яғни, бұл екі ж ұрнақтың бағы ны ңқы сыңардың баян- дауышы болуы үшін ти ян ақсы з ф ормада тұруы алғаш қы шарттардың бірі деуге болады. Бұл жа- ғы нан келгенде көсемш елердің ти ян ақсы з дең- 1 - к е с т е Бағыныңқының баяндауыш түлғасы: Түлғалық
белгісі Сөйлемнің схемасы 1. Шартты рай -са, -се (-сам, -сем, -сақ, -сек, -сандар, багыныңқы -сендер, -саңыз, -сеңіз, -саңыздар, -сеңіздер) басыңқы -са, -да, -се, -де жүрсе, жүрсе де, 2. Көсемше -а, е, -й, -ып, -іп, -п,
-ғалы, -гелі, -қалы, -келі, жүріп, -майынша, -мейінше жүргелі, жүрмейініие 3. Есімше -ган { -ша, -ше жүргенше, -ген -дай,
жүргендей, -қан -дей
жүргенде, -кен + -да, -де жүргенмен, -мен
жүргендіктен, -дықтан,
жүрген сайын, -діктен
жүрген соң, -ган жүрген кезде, -ген жүрген шақта, -қан сайын
жүрген уақытта, -кен соң
жүргенге шейін, кезде
жүргеннен бері, шақта
жүргеннен кейін, уақытта
жүргеннен соң, -ган жүргеннен бүрын, -ген жүрместен -қан -ға,(-ге) шейін -кен + -нан бері -нен кейін -ма, -ме соң
-ба, -бе бүрын
-па, -пе + -с -тан -тен 4. Етістік негізі: З.Түйық етістік: -ысымен, -ісімен -у үшін
|