4.2.2. Іргелес салалас қүрмалас сойлемдер
Ж алғаулы қ қаты спай ұйымдасқан салалас
сөйлемдерді құрмалас конструкциялардың дара
типі ретінде бөліп, оны іргелес салалас деп ар-
найы атаудың бірнеше себептері бар.
Іргелес салалас сөйлемдердің өзіне тән ұйым-
дасу заңдылықтары, сол заңдылықтарды іске асы-
ратын амаддары бар.
/ Тргелес салалас сөйлемдерді байланыстыруға
анафористік сөздер қатысады. Анафористік сөздер
деп оты рғаны м ы з - екінші компоненттің құра-
мына функционалды қ мүше ретінде орын алып,
ілгері сөйлем нің мазмұнын қаты стыраты н сөз.
М ысалы, кім келді, кім кетті, оны біле алмады
деген конструкцияны ң екінші компонентінде
тұрған оны - анаф ористік сөз. Бұл сөз бірінші
компонентге аталған оқиіаны объект ретінде қатыс-
тырып тұр. А наф ористік қызметті кобіне есім-
діктер, есімдікті негіз етіп құрылған сөздер (сөйтіп
т.т.) атқарадщ ^
Іргелес салалас сейлемдердің басты ерекшелігі
оның ф ам матикалы қ құрылысында. Оның ф ам -
матикалық құрылысының сипаты компоненттерді
байланыстыру үшін жалғаулықтарды қатыстыру-
ды қажет етпейді.
Салалас сөйлемдердің жалғаулықсыз байланы-
суын қамтамасыз ететін мынандай екі жағдай бар:
1. Салалас құрмаласқа қатысатын бірінші ком-
поненттің құрам ы на арнаулы ф орм адағы баян-
дауыштардың қатысуы. Осы баяндауыштың фор-
масы құрмалас сөйлем компонентгерінің арасын-
дағы мағыналық қатынасты білдіріп, оларды бай-
ланысты рады. Мысал ретінде бір-екі осындай
ф орманы атайы қ. “Жедел өткен ш ақ етістік +
бар ғо й ” түрінде құры лған баяндауыш (айттын
бар ғой) іргелес салалас компоненттерін байла-
ныстыру қы зметін атқарады: Егер аналарға еріп
кететін болды бар ғой, онда біз де аянбаспыз (Май-
лин).
“ Ж едел өткен ш ақ + м а” түрінде құры лған
баяндауыш та (келді ме) осындай қызметке бейім-
делген: К үлм е қыздар орынсыз. Күлдің бе, жыла-
м а (Тәжібаев).
Іргелес салалас сөйлемдерді байланыстыруға
арнайы бейімделген баяндауыш тық формалар
бірқатар.
2. Енді бір іргелес салалас сөйлемдердің құры-
лысы бастауыш-баяндауыштық құрамы, яғни кон-
струкциясы түгел бейімделген компоненттердің
қаты суы на негізделген. “ Бастауыш тұйы қ рай
етістік-баяндауыш ы сол (осы) едГ (келуі осы еді),
“ Бастауышы тұйық етістік-баяндауышы мүң едГ
(келуі м ұң еді) болып ұйымдасқан компоненттер
қаты сқан салалас құрмалас сойлемдер ылғи да
жалғаулы қсы з құрылады. Ойткені аталған ком-
поненттер екінші бір компонентпен синтаксистік
қаты насқа түсуге бейімделген. Ебейсіннің үйден
Поделитесь с Вашими друзьями: |