684
СИНТАКСИС
Қыстырынды қүрылымдар грамматикалық әр
түрлі синтаксистік бірліктер түрінде, нақтылай
айтқанда, олар: сөздер, сөз тіркестері, жай және
қүрмалас сөйлемдер, тіпті синтаксистік түтастық-
тар арқылы берілуі мүмкін. Қыстырынды қүры-
лымдардың қүрылысы жағынан ең қарапайым
түрлері - сүрау және леп белгілері жатады: Мүнда
иненің жасуындай жасандылық (?) жоқ, тек шын-
дық болганда, ж азушының т алант ы арқылы
оптимистік (!) түргыдан жыр етілген шындық
(Әшімбаев). Ақыры біздің Батыс Қазақстандагы
Теке (Орал) қаласында туган апасы бары естіліп,
Ғабдолла соган жөнелтіледі (М үқанов).
Қ ы сты ры нды лар синтаксистік қүры лы м ы
ж а ғ ы н а н ал у ан тү р л і. О н ы ң бүл тү р ғы д ан
кеңейіп, күрделенуіне ешқандай шек қойылмай-
ды. Немесе, жоқты сылтау етіп (Қызылбастар
кеше гана қабылданды гой! - Қызылбас - жылда
келетін қызылбас. Ал мынау - бурын болмаган еміиі
Борис дәл осылай жауап беретін еді. Ойынның
журістерін жақсы білетін Шелканов бул жагына
бармаган) муның ісіне көлеңке тусірмек (Мағау-
ин). Қолданылу жиілігі жағынан алғанда, қыс-
тырынды создер газет тілінде жиі кездессе, қыс-
тырынды сойлемдер коркем әдебиетте коп қол-
данылады.
Қыстырынды қүрылымдар негізгі боліктің
қүрамына, бір жағдайда тәуелді түрде, бір жағ-
дайда тәуелсіз түрде еркін енеді. Ал ол кірісуді
жүзеге асыратын тәсілдер интонация, орын тәртібі
және арнайы лексикалы қ-м ағы налы қ тәсілдер:
қайталаулар, есімдіктер, жалғаулықтар, қыстыр-
малар т.б. Әрқайсысының араб әрпімен қатысы бар,
хат мәдениеті бар (хат мәдениеті деп әріпке қатыс-
ты бар нәрсенің бәрі айтылады, мәселен, сауат-
тылық, оның жузіндегі дагдылы, өнер-білім, ілім,
емле уйрету әдісі.., тагысын тагы сондайлар) (Бай-
түрсынүлы). Ақбаян агасы жайында сураган да жоқ
(ісірә, мені білмейді деп ойлаган болуы керек), біздің
уйге келген де жоқ (Есенберлин).
Қыстырынды қүрылымдар сөйлем қүрылы-
сын, сойлемнің интонациялық түтастығын бүзбай-
ды, сөйлем мүшелері арасындағы логика-грам-
м ат и к а л ы қ б ай л ан ы сы н а е ш қ а н д а й н ү қ с а н
келтірмейді. Негізгі ойды күрделендіруші ком-
понент озінің грамматикалық табиғатына қарай
сөйлем қүры лы мы н қүрауға қаты спағанымен,
жалпы сойлем мазмүнын әр түрлі мағыналық
түрғыдан толықтырып отыруға мүмкіндік береді.
С о н д ы қ т а н , қ ы с т ы р ы н д ы қ ү р а л ы м д а р д ы ң
сөйлемнің негізгі болімімен байланысы семанти-
калық сипатқа ие болып түрады.
Қыстырынды қүрылымдар ырғақтық-инто-
нациялық түрғыда әр түрлі сойлемдер түрінде
берілуі мүмкін. Бірақ солардың ішінде ең көп
кездесетіні - хабарлы сойлемдер. Коркем шығар-
маларда сүраулы және лепті сойлемдер де үшы-
расады. Атыңның шабуы бузылып, сурініп кетуі де
мумкін (салт қашуга тура келсе, бул естеріңде
болсын!) (Мүсірепов). Ол осы улкен храмды тар-
тып алып меіиітке айналдырыпты (соншама қыл-
мыс жасап журін мусылманшылдыгының куштілігін
Поделитесь с Вашими друзьями: |