Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Қыстырынды қүрылымдар грамматикалық әр 

түрлі  синтаксистік  бірліктер  түрінде,  нақтылай 

айтқанда,  олар:  сөздер,  сөз  тіркестері,  жай  және 

қүрмалас сөйлемдер, тіпті синтаксистік түтастық- 

тар  арқылы  берілуі  мүмкін.  Қыстырынды  қүры- 

лымдардың  қүрылысы  жағынан  ең  қарапайым 

түрлері  -  сүрау және леп  белгілері жатады:  Мүнда 

(Әшімбаев).  Ақыры  біздің  Батыс  Қазақстандагы 

Қ ы сты ры нды лар  синтаксистік  қүры лы м ы  

ж а ғ ы н а н   ал у ан   тү р л і.  О н ы ң   бүл  тү р ғы д ан  

кеңейіп,  күрделенуіне  ешқандай  шек  қойылмай- 

ды.  Немесе,  жоқты  сылтау  етіп  (Қызылбастар 

кеше  гана  қабылданды  гой!  -  Қызылбас  -  жылда 

келетін  қызылбас.  Ал мынау  -  бурын  болмаган  еміиі 

Борис  дәл  осылай  жауап  беретін  еді.  Ойынның 

журістерін  жақсы  білетін  Шелканов  бул  жагына 

бармаган)  муның  ісіне  көлеңке  тусірмек  (Мағау- 

ин).  Қолданылу  жиілігі  жағынан  алғанда,  қыс- 

тырынды  создер  газет  тілінде  жиі  кездессе,  қыс- 

тырынды  сойлемдер  коркем  әдебиетте  коп  қол- 

данылады.

Қыстырынды  қүрылымдар  негізгі  боліктің 

қүрамына,  бір  жағдайда  тәуелді  түрде,  бір  жағ- 

дайда  тәуелсіз  түрде  еркін  енеді.  Ал  ол  кірісуді 

жүзеге асыратын тәсілдер интонация,  орын тәртібі 

және  арнайы  лексикалы қ-м ағы налы қ  тәсілдер: 

қайталаулар,  есімдіктер,  жалғаулықтар,  қыстыр- 

малар т.б.  Әрқайсысының  араб әрпімен  қатысы  бар, 

түрсынүлы). Ақбаян агасы жайында сураган да жоқ 

(ісірә,  мені  білмейді  деп  ойлаган  болуы  керек),  біздің 

уйге  келген  де  жоқ  (Есенберлин).

Қыстырынды  қүрылымдар  сөйлем  қүрылы- 

сын, сойлемнің интонациялық түтастығын бүзбай- 

ды,  сөйлем  мүшелері  арасындағы  логика-грам- 

м ат и к а л ы қ   б ай л ан ы сы н а  е ш қ а н д а й   н ү қ с а н  

келтірмейді.  Негізгі  ойды  күрделендіруші  ком- 

понент  озінің  грамматикалық  табиғатына  қарай 

сөйлем  қүры лы мы н  қүрауға  қаты спағанымен, 

жалпы  сойлем  мазмүнын  әр  түрлі  мағыналық 

түрғыдан  толықтырып  отыруға  мүмкіндік  береді. 

С о н д ы қ т а н ,  қ ы с т ы р ы н д ы   қ ү р а л ы м д а р д ы ң  

сөйлемнің  негізгі  болімімен  байланысы  семанти- 

калық  сипатқа  ие  болып  түрады.

Қыстырынды  қүрылымдар  ырғақтық-инто- 

нациялық  түрғыда  әр  түрлі  сойлемдер  түрінде 

берілуі  мүмкін.  Бірақ  солардың  ішінде  ең  көп

кездесетіні  -  хабарлы  сойлемдер.  Коркем  шығар- 

маларда  сүраулы  және  лепті  сойлемдер  де  үшы- 

расады.  Атыңның  шабуы  бузылып,  сурініп  кетуі  де 

мумкін  (салт  қашуга  тура  келсе,  бул  естеріңде 

болсын!)  (Мүсірепов).  Ол  осы  улкен  храмды  тар- 

тып  алып  меіиітке  айналдырыпты  (соншама  қыл- 

мыс жасап журін мусылманшылдыгының куштілігін