Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| 3.7.5.3. Қыстырынды қүрылымдар
Қ ы сты ры н ды қүры лы м д ар к ү р д ел ен ген сойлемнің бір түрі ретінде танылады. Олар негізгі сойлемнен өзгеше (өбъективтік) мөдальдылыққа, актуальді м үш елен уге ие. Қ ы сты р ы н д ы л ар с и н т а к с и с т ің қ ү р ы л ы м д ы қ ж ән е к ө м м у н и - кативтік аспектісіне жатады. Қыстырынды қүрылымдар негізгі сөйлемдегі айтылған өйды немесе сөйлем нің белгілі бір мүшесін төлықтырып, нақтылап, ор түрлі қөсым- ша хабарлар беріп түрады. Олар негізгі сөйлемге жай оншейін қыстырыла айтылмайды. Хабардың желісіне байланысты автөр тарапынан арнайы мақсатпен қөлданылады. Сөны ң нәтижесінде сөйлемнің мазмүны толығырақ ашылып, онда хабарланған оқиға әрекеттердің қы р-сыры бір жағынан болса да, айқындалып отырады. Осы- ған қарай қыстырындылар мынадай функцио- н а л д ы -с е м а н т и к а л ы қ то п тар ға б ө л ін ед і: 1) түсіндірмелі; 2) нақтылаушы; 3) сілтемелік; 4) төлықтырушы. Т ү с ін д ір м е л і қы сты р ы н д ы қ ү р ы л ы м д ар негізгі айтылатын өйға қөсымша түсініктеме беріп түрады. Турік туқымдас торкі, печенег (осы кунгі қарақалпақтар) елдерін қуып, Дон мен Еділ өңіріне беттеп барган (Есенберлин). Ендігі жерде әр аза- мат озі турган жерде тіркеуде (регистрация) бо- лады (Газеттен). Н ақты л ауш ы қ ы сты р ы н д ы қү р ы лы м д ар негізгі сөйлемді нақтылай түсетін, талдаушы мөнді орындайды. Бір жагынан еркіндікті суйсе, екінші жагынан, ол омірдің турақсыз екенін ойлайды. Сондықтан Магжан қазақтың бурынгы ақында- рының (Абай, Ақымет, Міржақынтың) ізін қуып, халықты онер білімге шақырады (Бес арыс). Қы сты ры нды қүры лы мдарды ң сілтем елік түріне еңбектің авторын, оның атын, ш ы ққан жылын т.б. корсететін, қүралымдар жатады.Долін айтқанда, мыналар Абайдың ақын шокірп.тері есепті де, Абай алды оларга жазушының мектебі сияқты болады (М.О.Әуезов. - “Абай Қунанбаев мақалалар мен зерттеулер", 1967 жыл, 244 бет.) (Бес арыс). Толы қты руш ы қы стырынды қүры лы мдар негізгі сойлемге қосымша хабарлама береді. Бул кісінің баяндамасында суйсінерлік жерлер болды (ол есімше мен көсемше ертеде ҮІІ-ХУІІІ гасыр- лардың өзінде қалыптасқан тарихи орі граммати- калық категория деп, тарихи тургыда дәлелдейді) (Аманжолов). Журт тегіс жиналып, Темекең әйел,, бала-шагасымен (сегіз баласы бар. Аіды он сегізде) улкен столды жагалай отырып болган соң, Әлжан тойды басқаруга кірісті (Есенберлин). Сөйтіп, қыстырынды қүрылымдар қосымша мәлімет беру арқылы тілдік қүрылымның маз- мүнын кеңейтіп, байытады. |