Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

е  Кез  келген  тілдік  түлға  нақты,  тура  мағы- 

насынан  басқа  жалпылық  та  мағынаға  ие  бола 

алады.  Осы  заңды лы қ  түрғы сы н ан   келгенде, 

белгілі бір жақтық жалғау тура мағынасынан басқа 

жалпылық жақты білдіретін мәнге де ие бола ала- 

ды ,  яғни  абстракцияланады .  Д әлірек  айтсақ, 

с ө й л е м н ің   б ас 

м ү ш е е і 

қ а н д а й   ж а қ т ы қ  

көрсеткішпен  берілгеніне  қарамастан,  тыңдаушы 

(оқырман)  сойлем  мазмүнынан  сол хабардағы  іс- 

әрекет,  қимыл-қозғалыстың  өзіне  де,  сөйлеушіге 

де,  бөгде  ж аққа  да  қатысы  бар  екенін  үғынады. 

Сонда  “ж алпы лы қ”  деген  үғым  іс-әрекетке  ие 

бола алатындай сан мыңдаған субъектілердің бәрін 

емес,  солардың  ішінен  тек  1,2,3-жақтардың  ғана 

белгілі  бір  қимыл  әрекетке  қатысты  бола  алуын 

білдіру  болып  табылады.  ..\Жер  устінде  адам  ба- 

ласы  болудан  артық  не  бар  дейсің  (Мүсірепов). 

Келбеті  келгеннен  кеңес  сура  (Мақал)'.  .*

Сойтіп, бас мүшесі белгілі бір жақтық түлғада 

түрғанымен,  (көбінесе  2-жақ,  ішінара  1-  және  3- 

ж ақтарда),-  сөйлем  семантикасы  жалпыланған 

жақтық  мәнді  білдіретін,  соған  сай  іс-әрекет  үш 

жаққа  тән  боп  көрінетін  бір  негізді  сөйлем  түрін 

жалпылама  жақта  сөйлеМ  дейміз.

Бір  негізді  жалпылама жақты  сөйлемдер  мы- 

надай  жөлдармен  жасалады:

1.  2-жақтық  жіктік  жалғауы  арқылы:

а) 

бас  мүшесі  етістіктің  дара,  күрделі,  бо- 

салады:  -  ...Мәңгі  жасайтындай  алысасың,  жулы- 

(Исабеков).

ә)  2-жақтық  нолдік  түлғаның  дара,  күрделі 

түрінен  жасалады:  Айтпас  жерде  тіліңді  тарт... 

(Мақал).  ..А л  осыдан  соң  мықты  болсаң  тырыс- 

пай  көр/  (Асылбеков).

2.  Жалпылама  жақты  сөйлем  1-жақта  да  жа- 

салады  деп  есептейтін  ғалымдардың  пікірінше, 

мақал-мәтелдер,  афөризмдер  1-жақтық  жекелік 

түлғасында және ауыспалы мәндегі кәптік түлғада 

өсындай  жалпылық  мәнге  ие  болады.  Қысцла- 

3.  Ж а л п ы л а м а   ж а қ т ы қ   м ағы н а   м а қ а л - 

мәтелдердің,  афоризмдердің  3-жақтық  түлғала- 

рында да байқалады.  Оны  белгісіз жақты сөйлем- 

дерден  ажырата білу керек.  Сөйлемнің жалпы  се- 

мантикасында  1,2-жаққа да  қатысты  бөлатындай 

мағына болса,  оны жалпылама жақты сәйлем деп 

есептеу  керек.  Көре-көре  көсем  болады,  сөйлей- 

(М ақал).  Сурай-сурай 

дардан  ондай  ерекшеліктерді  табу  қиын:  Елде 

(Мақал).  Әкесі  өлгенді  де  естіртеді  (Мақал).

Жалпылама  жақты  сейлемдердің  қүрылым- 

ды қ  ерекшеліктері  мынадай:

1.  Бір  компонентті  болмайды.

2.  Екі  компонентті:  а)  “тура  (жанама)  то- 

лықтауыш  +  бас  мүше”:  -  Мә,  көкемдерді  қара! 

(Асылбеков).  ...Үйіңді,  әйеліңді,  бала-шагаңды 

мүше”:  Жеті  кун  толган  соң  да,  жеткізіп  айт 

(Мақал).  Кісі  елінде  султан  болганша,  өз  еліңде 

ултан  бол  (Мақал).

3.  Үш  компонентті:  а)  “толықтауыш  (тура, 

жанама)  +  толықтауыш  (жанама,  тура)  +  бас 

мүше’^7 -  Жөнін  білмесең,  туфлиіңе  тақа  да  қага 

пысықтауыш  +  бас  мүш е”:  ...Таң  салқынымен 

+  төлықтауыш  +  бас  мүше”  (түрлаусыз  мүшелер

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: