Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Екі негізді жай сөйлем бір негізді жай сөйлем- 

ге  қарағанда  ең  өнімді,  өте  жиі  қолданылатын 

тип  болып  табылады.  Өйткені  сөйлемді  тудыру- 

шы денотаттар айналамызда қоршаган объективті 

нақты  өмір-материяға  тән  заттар  екені  аян.  Ал 

заттардың  сын  -  сапалары  алуан  түрлі  болып 

келеді.  Сондықтан  да  жай  сөйлем  көбінесе  зат- 

тың  тілдегі  көшірмесі  зат  есімнен  ғана  түрмай- 

ды,  оның  әр  алуан  сапаларымен  бірге  түтасып 

қолданылады.  Яғни,  тіршіліктің  сан  түрлі  қүбы- 

лыстары  тілімізде  екі  негізді  жай  сөйлемді  қүру- 

шы  түрлаулы  мүш елер-бастауыш   пен  баянда- 

уыш  арқылы  білдіріледі.  *

Жай  сөйлем  сөйлем  мүшелерінен  қүралаты- 

ны  белгілі.  Сөйлем  мүшелеріне  түрлаулы  мүше- 

лермен  қатар түрлаусыз  мүшелерде жатады.  Олар 

анықтауыш,  толықтауыш,  пысықтауыш  деп  ата- 

лады.  Бүлардың түрлаулы  - түрлаусыз болып  ата- 

луы  атқаратын  қызметтеріне  тікелей  байланыс- 

ты.  Түрлаулы  мүшелер  жай  сөйлемді  қүрушы 

негіз  мүшелер  боЙғандықтан  аталмыш  сөйлемнің 

түрі  екі  негізді  жай  сөйлем  деп  бөлінеді.

Түрлаусыз  мүшелер  өздерінің  қызметтеріне 

сай  осы  екі  негізді  қүрушы  бастауыш  пен  баян- 

дауышқа  қатынасады.  Анықтауыш  зат  есімнен 

жасалған  бастауышты  ж ан-ж ақты ,  сан-салалы 

мақсатта  анықтап  түрады.  Ал  толықтауыш  пен 

пысықтауыш етістіктен болған баяндауышты жан- 

жақтан  толықтырып,  пысықтап  өз  алдына  топ 

қүрады.

.■ Екі  негізді  жай  сөйлем  -  коммуникативтік 

аспекті  түрғысынан  ең  көп  қолданылатын  тип. 

Өйткені  зат  есім  -  бастауыштан  сапалары  сан- 

алуан.  Олар  баяндауыш  арқылы  көрінеді.  Екі

негізді  жай  сөйлем  баяндауыштарының  қай  сөз 

табынан  жасалуына  қарай  есімді  және  етістікті 

болып  болінеді.  Бүлар  түрлаусыз  мүшелермен 

қатынасына  сәйкес  жалаң  және  жайылма  болып 

сипатталады .  Т ек  қан а  бастауыш   пен  баян - 

дауыштан  түрса,  жалаң  жай  сөйлем  болады:  Күз 

түсті.  Күн  суытты.  Аспан  бүлтты  т.б.  Ал  баста- 

уыш  пен  баяндауыш  өз  қүрамына  кемінде  бір 

түрлаусыз  мүшені  қатынастырса  онда  ол  сөйлем 

жайылма екі негізді жай сөйлем болады:  Кәрі әже 

Екі  негізді  жай  сөйлемнің  бастауышы  негізі- 

нен  зат  есімнен  жасалады.  Бірақ  субстантивтеніп 

басқа  сөз  таптары  да  бастауыш  қызметінде  түра 

береді.  Ал баяндауыш қызметінде көбінесе етістік 

көрінеді.  Алайда  басқа  сөз  таптары  да  баянда- 

уыш  қызметінде  өнімді  қолданылады.