Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Іс-әрекетті болжау сипатында атайтын баян- 

дауыш ты қ  ф ормалар  едәуір.  Олардың  түрлі  бо- 

луы бірнеше себептерге байланысты.  Баяндауыш- 

тың болжауды білдіретін  модалдық формасы ма- 

ғынасы ж оқ форманы бастапқы  негіз етіп  алып, 

соған түрлі көмекші компоненттерді  (шылау сөз, 

көмекш і  етістік)  үстеп  жасалады:  алған  -  а лған 

баяндауыштардың түрлі болуы негізгі компонент 

пен  модалдық  ф орма  тудыруға  пайдаланы лған 

көмекші компоненттердің грамматикалық сипа- 

тына, сол грамматикалық сипатгарының негізінде 

туатын ара  қаты насы на  (тіркеу мүмкінш ілігіне) 

байланысты.  М ысалы, жедел өткен шақ,  ауыспа- 

лы  осы  ш ақ  етістіктер  иіығар,  сияқты  шылау 

сөздерін тіркеске қабылдай алмайды.  Сондықтан 

бұл  етістіктерді  негізге  алып  модалдық  форма 

тудыру үшін басқа көмекші компонент қатысты- 

ру  керек болады;  алды-ау,  алды  деймін.  Осылай 

талғап  қосы латы н  формалармен  қатар,  универ- 

сал,  модалдық формалар бар.

(М үсірепов).  Қайта,  өзгеге сирек айтар қалж ы- 

Бұл  баяндауы ш ты қ  форма  тілдің  барлы қ 

стильдерінде жұмсалады.  Модалдық баяндауыш 

формасы  сияқты  сөзінің  бастапқы  м ағы насы н 

(ұқсас)  пайдаланып  құралған.  Сияқты модалдық 

баяндауыш  құрамында  ғана емес,  модалдық ба- 

яндауыш ы ж оқ, тек ұқсастық сапаны  білдіретін 

баяндауыш   немесе  пысықтауыш   құрам ы нда да 

ұшырайды.

Мен сияқты жолдан оралып,  бірақ оқиға м а - 

ңайына менен бурын жеткен (М үсірепов).

Өткен  уақытта  болған,  келешекте  болатын 

істі  болжау  ретінде  айтатын  баяндауыш гы қ  бір 

ф орма  ‘-ған,  (-ген т.б.)  тұлғалы  есімше  +  сияқ- 

‘зат  (сын)  есім  +  сияқтьС  болып  құралады:  а л- 

пов).  Қырауытып,  түксиіп  турған тасты ж аға 

Бұл  баяндауы ш ты қ  форма  тілдің  барлы қ 

стильдерінде жұмсалады.

Ж ұмсалуы  ж ағы нан  аталған  баяндауыш қа 

‘есім  сөз  +  шылау  сияқтъС, 

ған  (-ген  т.Ь.)  +

ш ы ғар\  ‘-атын (-етін) тұлғалы есімше  +  шығар’ 

болып  құралатын баяндауыш тар тең  келеді.  Бұл 

баяндауыштар да  өткен  уақытта  болған  немесе 

ілгеріде  болатын  істі  болжау  ретінде  атау  үшін 

жұмсалады.

Бір-біреуі жүз кісінің істегенін істейтін шы- 

ғар (М үсірепов).Ж амбыл бабаңнан бата ала ке- 

луді умытып кеткен жоқ шығарсың (Сонда).  Сізде 

көп болса,  он бала бар іиығар (Сонда).

Нақты  осы  ш ақ  м ағы налы   баяндауыш тар - 

көмекші сөздерін  үстеу арқылы  модалдық вари- 

антын  жасайды:  -  оқып  отыр  -  оқып  отырған 

сияқты (шығар).

М одалдық  баяндауыш тарды ң  бір  түрі  ‘есім 

сөз  + болу керек’,  ‘есімш е  сөз  + болу к ерек\

Жатқан жерім базар маңы болу керек (Мүсіре- 

пов).  Сірэ,  садақа қорының дені осылардың қолы- 

М одалдық баяндауыш  құрамына есімшелер 

субстантивтік сапада кірігіп отыр.  Сондықтан да 

ілгеріде аталған баяндауыштар негізгі компонент- 

тері етістік, есім болуына қарамай бірыңғай құрыл- 

ған.  Бұл  негізгі  компоненттің  есімдік  сипат  алу 

негізінде  құралған,  өйткені сияқты,  шығар,  болу 

керек тәрізді көмекші сөздер есім сөздермен неме- 

се есімдік сипат алған сездермен тіркеске түсе алады. 

Жедел өткен шақ, ауыспалы осы шақ етістік созден 

болған баяндауыштар басқа амалдар арқылы мо- 

далдық форма алады.  Бірақ бұл формалар ауызекі 

сойлеу тілінде  ғана жұмсалады.

Ауызекі  сөйлеу  тілінде  іс-әрекетті  болжау 

сипатында атайтын баяндауыштық формалар алу- 

ан түрлі.

Іс-әрекетті болжау ретінде атайтын  баянда- 

уыш бастапқы  қалпы на -ау деген демеулікті  не- 

месе  -ау демеулігі  мен  деймін  көмекш і  етістігін 

бірдей  үстеп  жасалады: келді-ау,  келді-ау деймін 

(келген-ау,  келді-ау  т.б.)'.

Біреуге  арналған-ау  сөзі  (Ш амкенов).  Мен 

сізге  бөгет  болдым-ау  деймін  (Әшімов).  Тіпті 

ойына  келген  өткір  әзіл  сөздерінен  де  айрылып 

қалды-ау деймін (Нұрш айықов).

Кейде модалдық баяндауыш/селд/л*е деймін 

типті болып жасалады: Жаңбыр жауды м а деймін. 

Модалдық баяндауыш бастапқы форманың үстіне 

жасалады:  уста  ғой  деймін.  Журттың  өзі қарап 

* 

Откен  ш ақты қ