3.3.2.4. Іс-әрекетті, қимылды білдіретін мақсат,
қалау, тілек мәнді баяндауыштар
Іс-әрекетті, қимылды субъектінің мақсат,
тілек ету, қалауы тұрғы сы нан атайтын баянда-
уыштар бірнеше формада корінеді.
Іс-әрекетті субъектінің мақсаты тұрғысынан
атайтын баяндауыштар -мақ, -ліе/стұлғалы қимыл
атаулы етістіктерді қатыстыру арқылы жасалады.
Қимыл атауы түбір күйінде (а лм ақ ) немесе -шы,
-ш/жұрнақтарын үстемелеп (алмақіиы, көрмекші),
баяндауыш ретінде жұмсалады. Бұлармен қатар
мақсат мәнді баяндауыштар -м ақ болды, -мақиіы
болды құрам ы ндада ұшырайды. Осы үш форма-
ны біз функциялық қызметі ж ағы нан біріне-бірі
жуық сыңар варианттар деп есептейміз. Қүнан-
бай салған мешіт бітті. Алшынбай, Қүнанбай соны
той етпек (Әуезов). М ақүлбектің үйіне қонақ-
тап, тынығып, атты қинамай, таңертең ауылға
жетпекші (Досжанов). Кешкі салқынмен борсық-
тың інін қазбақшы болдық (М ұстафин).
Грамматикалық құрылысын ескерсек те, ма-
ғына, қызмет аясын ескерсек те, осы варианттар-
дың ішіндегі негізгі, тірек сынар деп жалаң -мақ
тұлғалы етістіктен жасалған баяндауышты ата-
уымыз керек. Ойткені бұл - перспективті форма.
Анықтауыш ретінде, бастауыш ретіңде етістік осы
формада жұмсалады.
Өй, ж аман қар, дүрыстап жауабын берудің
орнына кәзін сығымдап түра қашпағы яес/7(Мұрат-
беков).
Етістіктің -мақіиытупғалы түрінен жасалған
баяндауыш тың қызметінде айы рм аш ы лы қ ж оқ,
бірақ жұмсалуы ш ағын. Олай болуына себеп бар.
О й тк е н і бұл -м а қ тұ л ға л ы етістік тің үстіне
-шы, -ші ж ұрнақтары ны ң жалғануы оған үстеме
м ағы на қоспайды. Ж ұрнақ -у тұлғалы қимыл
есімдердің түрлену қалпы на ы ңғайлану ретінде
-мақ, -м ек үстіне жалғанатын болған: ‘алу + шы
- а лм ақ + шы ’.
М ақсат м ағы налы баяндауыш тардың -м ақ
болды (болдың, болдыт.Ь.) формалы түрі бар. Құра-
мына болды комекш і етістігінің қосылуы арқа-
сы н д а баян дауы ш ш а қ ты қ ө згер іске түсуге
мүмкіншілік алады: алм ақ болдық, алм ақ болған-
быз, а лм ақ боламызт.Ь. Сонымен, м ақ сатм ағы -
налы баяндауыш тардың қатары надағы бұл сы-
ңар да ерекш е стильдік өң тудыру үшін емес,
баяндауыштық форманың грамматикалық өрісін
кеңейту үшін пайда болған. -м ақ, -мек (-пақ, -пек
т.б.) формалы етістік еді көмекш і етістігімен
бірігіп құралған баяндауышты (алмақ еді, алм ақ-
іиы еді) сөйлем нің екінші бір сойлемге синтак-
систік қаты насы н (мезгілдік) білдіру қажет бол-
ғанда жұмсалады. Бұл форма осы синтаксистік
қы зметке бейімделген, онда озгеше м ағы налы қ
ерекш елікж оқ.
Сіздің ауылдың жігіттері қашан кокпар шап-
пақ, жиылып бармақшы едік (Досжанов).
Тілімізде м а қ , -м ек + болған + еді\ ‘-мақ,
-м е к + болып + е д /'б о л ы п қ ұ р а л а ты н б а я н -
дауыш ты қ форма жұмсалады. Бұл форманы қар-
сылықтық, мезгілдік қатысты білдіруге бейімдел-
ген баяндауыш деп тануымыз керек.
М ақсат м ағы наны білдіретін баяндауыштар
қатары на ‘іиартты рай етістік + дейді (деймін,
дейсің) 'болы п құралатын форманы да жатқызу
қажет. Бұл құрам ға енген -са, -се формалы етіс-
Поделитесь с Вашими друзьями: |