Іс-әрекетті,  қимылды  білдіретін  мақсат

Іс-әрекетті,  қимылды  субъектінің  мақсат, 

тілек  ету,  қалауы  тұрғы сы нан  атайтын  баянда- 

уыштар бірнеше формада корінеді.

Іс-әрекетті субъектінің мақсаты тұрғысынан 

атайтын баяндауыштар -мақ,  -ліе/стұлғалы қимыл 

атаулы етістіктерді  қатыстыру арқылы жасалады. 

Қимыл  атауы түбір күйінде  (а лм ақ )  немесе -шы, 

-ш/жұрнақтарын үстемелеп (алмақіиы, көрмекші), 

баяндауыш  ретінде  жұмсалады.  Бұлармен  қатар 

мақсат мәнді баяндауыштар -м ақ болды,  -мақиіы 

болды құрам ы ндада  ұшырайды.  Осы  үш  форма- 

ны біз функциялық қызметі ж ағы нан  біріне-бірі 

жуық  сыңар  варианттар деп  есептейміз.  Қүнан-

бай салған мешіт бітті. Алшынбай,  Қүнанбай соны 

той  етпек  (Әуезов).  М ақүлбектің  үйіне  қонақ- 

тап, тынығып,  атты қинамай,  таңертең ауылға 

жетпекші (Досжанов). Кешкі салқынмен борсық- 

тың інін қазбақшы болдық (М ұстафин).

Грамматикалық құрылысын ескерсек те,  ма- 

ғына,  қызмет аясын ескерсек те, осы варианттар- 

дың ішіндегі  негізгі, тірек сынар деп жалаң -мақ 

тұлғалы   етістіктен  жасалған  баяндауышты  ата- 

уымыз керек.  Ойткені  бұл -  перспективті  форма. 

Анықтауыш ретінде, бастауыш ретіңде етістік осы 

формада жұмсалады.

беков).

баяндауыш тың  қызметінде айы рм аш ы лы қ ж оқ, 

бірақ жұмсалуы ш ағын.  Олай болуына себеп бар. 

О й тк е н і  бұл  -м а қ   тұ л ға л ы   етістік тің   үстіне 

м ағы на  қоспайды.  Ж ұрнақ  -у  тұлғалы  қимыл 

есімдердің түрлену қалпы на  ы ңғайлану ретінде 

-мақ,  -м ек үстіне жалғанатын болған:  ‘алу  + шы

-  а лм ақ  +  шы ’.

М ақсат  м ағы налы   баяндауыш тардың  -м ақ 

мына  болды комекш і  етістігінің  қосылуы  арқа- 

сы н д а  баян дауы ш   ш а қ ты қ   ө згер іске  түсуге 

мүмкіншілік алады: алм ақ болдық,  алм ақ болған- 

налы  баяндауыш тардың  қатары надағы   бұл  сы- 

ңар  да  ерекш е  стильдік  өң  тудыру  үшін  емес, 

баяндауыштық форманың грамматикалық өрісін 

кеңейту үшін  пайда болған. -м ақ,  -мек (-пақ,  -пек 

т.б.)  формалы  етістік  еді  көмекш і  етістігімен 

бірігіп құралған баяндауышты (алмақ еді, алм ақ- 

іиы  еді)  сөйлем нің  екінші  бір  сойлемге  синтак- 

систік қаты насы н  (мезгілдік)  білдіру қажет бол- 

ғанда жұмсалады.  Бұл  форма осы  синтаксистік 

қы зметке бейімделген,  онда озгеше м ағы налы қ 

ерекш елікж оқ.

Сіздің ауылдың жігіттері қашан кокпар шап- 

пақ,  жиылып бармақшы едік (Досжанов).

Тілімізде  м а қ ,  -м ек  + болған +  еді\  ‘-мақ, 

дауыш ты қ форма жұмсалады.  Бұл форманы қар- 

сылықтық, мезгілдік қатысты білдіруге бейімдел- 

ген баяндауыш деп тануымыз  керек.

М ақсат м ағы наны  білдіретін баяндауыштар 

қатары на  ‘іиартты рай  етістік  + дейді (деймін, 

қажет.  Бұл  құрам ға енген -са,  -се формалы етіс-

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: