640
СИНТАКСИС
жасалады: ке.пгелі жүр (жүрген, жүрді). Көмекші
етістіктің түрленуі бастапқы түлғаға ш ақтық ма-
ғы на үстейді. Бірақ ш ақ ы ңғайы на қарай өзгеруі
өлшеулі. Бүл баяндауыш осы ш ақтық, өткен шақ-
ты қ м орф ологиялы қ көрсеткіш тер арқылы ғана
түрленеді. Бүл баяндауыштың семантикасына бай-
ланысты.
Іс-әрекетті субъектінің ниет ету тұрғысынан
айтатын баяндауыштың тағы түрі бар. Ол -айын,
-ейін формалы бұйры қ рай етістік пен деп жүр
(,жүрді', жүрген, түр, жатыр) көмекші компонент-
тердің қосылуы арқылы жасалады: көрейін деп
жүр (жүрді, жүрген) немесе -айын, -ейін формалы
бұй ры қ рай етістік пен деді көмекш і етістігінің
қосылуы арқылы жасалады: келейін деді, келейін
деп түр.
Жүмыскерлер жүмыстарын бітіріп қайтайын
деп жатыр еді (М үсірепов). Сәден қазір де соны
істейін деп түр (Сонда).
Осы екі ф орма (-ға лы жатыр, -гелі жатыр,
-айын деп жүр, -айын деп жатыр) контекске орай,
сөйлем нің лексикалы қ құрам ы на қарай іс-әре-
кетті, қимылды процеске айналу алдындағы қал-
пын да көрсетіп атау үшін де жұмсалады: (ағаш)
қүлағалы түр, көк көтерілейін деп түрт.б. Сөз
ж оқ, іс-қимылды субъектінің ниет ету тұрғы сы -
нан атау алған ф ормаларды ң бастапқы қызметі
болуға тиіс. Осы м ағы на белгілі контекст, лекси-
калы қ құрам төңірегінде өзгеріп, іс-әрекеттің,
қим ы лды ң процеске айналу алды ндағы қалпы
ретінде корінеді.
Көрпені қымтап, біраз жатқаннан кейін Ж а-
майдың бойы жылынайын деді (М ұратбеков). Қан-
ж ығадағы т үлкі босап, исі шығайын депті(Д ос-
жанов).
Поделитесь с Вашими друзьями: | 
