Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| ЖАИ СӨИЛЕМ
639 кеттің, қимылдың қалпы н білдіріп атайтын ба- яндауыштардың негізгі формасына түрлі шақтық тұлға беріп өзгертуге болады: алм ақ, алм ақ бол- ды т .б .Ү О с ы н ы ң өзі де іс-әр екеттің қалп ы н білдіретін формаларды аш ық рай категориясына тән, бірақ ш ақты қ категориядан тыс дара топ ре- тінде қарау керек екенін байқатады. Ш ақты қ ф ормаларға қарсы қойғанда өзара біры ңғай топ боп көрінетін бұл морфологиялық-синтаксистік тұлғалар іштей өзара сараланады. Олар іштей былай бөлінеді: 1. Іс-әрекеттің, қимылдың потенциялық қал- пын білдіретін баяндауыштар. 2. Субъектіге дағдылы іс-әрекетті, қимылды білдіретін баяндауыштар. 3. Іс-әрекетгі, қимылды субъектінің ниет етуі тұрғысынан атайтын баяндауыштар. 4. Іс-әрекетті, қимылды субъектінің мақсат етуі тұрғы сы нан атайтын баяндауыштар. Екі б а я н д а у ы ш т ы қ ф ор м а іс -ә р е к е т т ің , қимылдың потенциялы қ қалпын білдіріп атау үшін жұмсалады. Олардың бірі -атын, -е/шятұлға- лы есімшеден жасалған баяндауыш. Мамыт болыспаса, егісті зорға бітетінбіз. Бумасақ, егісті су басып кететін. Сізді, м ы наД е- месінді колхоздан шығармак, Әбдіге жазған қағаз- ды менің мойныма аудартатын (М айлин). А талған есімш енің бұл мағынада жұмсалуы ауызекі сөйлеу тіліне тән. С интаксистік қы змет ж ағы нан бұл баяндауыш қа синонимдік вариант ретінде жұмсалатын -ғандай екен, -гендей екен тұлғасында жасалған баяндауыш бар. Егер тоқтамағанда, аттар шынымен аран- дағандай екен (Мұратбеков). Бір топ баяндауы ш тар субъектіге дағды лы істі білдіру үшін қы зм ет етеді. Ол баяндауы ш - тар ‘-уиш + еді ’, ‘-атын (-етін) + еді’күрамында жасалады: алушы еді, алатын еді. Осылардың ішінде аталған қы зметке ғана ар н алған форма -ушы еді: алушы еді, көруші еді. Әкесі де бұл баласының сондай сезгіштігін өзге балалардан артық санаушы еді (Әуезов). Алушы еді' типті баяндауыштарың морфоло- гиялық құрамы аны қ танылып тұр: ал-у-ш ы еді (длутұйы қ етістік, -шъ/есім тудыратын жұрнақ). Есімше баяндауыш тық ф ормаға субстантивтік ыңғаймен енгенмен, таза қимыл-әрекет процесін білдіреді. Субъектіге дағды лы іс-әрекетті білдіретін баяндауыштардың екінші түрі -атын, -етш тұлға- лы есімшеден жұмсалады: айтатын, көретін.
(Әуезов). Кейде тіпті сары тоқым ұры болған ел ішіндегі үлкендердің өз аузынан естіген эңгімелері де ұмытылмайтын (Сонда). -атын, -еушятұлғалы баяндауыш қа ш ақты қ м ағы на қосу үшін о ған бол (болды, болады) көмекші етістігі жалғанады: келетін болды, ке-
тінде тануымыз керек. Баяндауыш -атын, -етін формалы есімшеге
(Жұмаділов). Есімш енің еді көмекш і етістігін тіркестіруі
маларға (алған еді, алып едіт.б.) тұлға ж ағы нан бейімделуінің нәтижесі. Еді көмекш і етістігінің қосылуы бұл баяндауыш қа ерекше мағына үсте- мейді. Еді дағды лы істі білдіретін баяндауыш - тың өткен ш ақты қ түріне де үстеледі: келетін болған еді, келетін болып еді. Ауызекі сөйлеу тілінде сөзге мәнерлілік беру үшін өткен ш ақты қ даі дылы істі білдіретін ба- яндауыш -ар, -^ т ұ л ғ а л ы есімше менед/көмекші етістігінің бірігіуінен жасалады.
дағалиев). Осы топ қатарына ‘-ар, -е/?тұлғалы есімше + көмекші - болар ’(айтар болар) түрінде құралған баяндауышты да ж атқызып отырмыз. Бұл баян- дауыш нақыл сөзді білдіретін сөйлемдерді құрай- ды.
лиев). Бала деген қорқар болар еді (Әуезов). Н ақы л сөз ретінде ай ты лған д ы қ тан бұл сойлемдер процесті білдірмейді, тұрақты қалып- ты айтады. Іс-әрекетті субъектінің ниет ету тұрғысынан баяндауыштың бір түрі -ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғалы көсемше мен жүр (жүрген, жүрді), жа- тыр, тұр көмекші етістіктерінің қосылуы арқылы Болды комскціі етістігінің ш ақты қ ф орма тудыру үшін ж үмсалуын алган А.Н. К ононов атаған болатын. М үндай типті морф ологиялы қ қүрамды Н.А. Баскаков, Н.Т. Сауранбаев есімш слік ф орма деп қарайды.
|