ЖАИ СӨИЛЕМ
639
кеттің, қимылдың қалпы н білдіріп атайтын ба-
яндауыштардың негізгі формасына түрлі шақтық
тұлға беріп өзгертуге болады: алм ақ, алм ақ бол-
ды т .б .Ү О с ы н ы ң өзі де іс-әр екеттің қалп ы н
білдіретін формаларды аш ық рай категориясына
тән, бірақ ш ақты қ категориядан тыс дара топ ре-
тінде қарау керек екенін байқатады. Ш ақты қ
ф ормаларға қарсы қойғанда өзара біры ңғай топ
боп көрінетін бұл морфологиялық-синтаксистік
тұлғалар іштей өзара сараланады. Олар іштей
былай бөлінеді:
1. Іс-әрекеттің, қимылдың потенциялық қал-
пын білдіретін баяндауыштар.
2. Субъектіге дағдылы іс-әрекетті, қимылды
білдіретін баяндауыштар.
3. Іс-әрекетгі, қимылды субъектінің ниет етуі
тұрғысынан атайтын баяндауыштар.
4. Іс-әрекетті, қимылды субъектінің мақсат
етуі тұрғы сы нан атайтын баяндауыштар.
Екі б а я н д а у ы ш т ы қ ф ор м а іс -ә р е к е т т ің ,
қимылдың потенциялы қ қалпын білдіріп атау
үшін жұмсалады. Олардың бірі -атын, -е/шятұлға-
лы есімшеден жасалған баяндауыш.
Мамыт болыспаса, егісті зорға бітетінбіз.
Бумасақ, егісті су басып кететін. Сізді, м ы наД е-
месінді колхоздан шығармак, Әбдіге жазған қағаз-
ды менің мойныма аудартатын (М айлин).
А талған есімш енің бұл мағынада жұмсалуы
ауызекі сөйлеу тіліне тән. С интаксистік қы змет
ж ағы нан бұл баяндауыш қа синонимдік вариант
ретінде жұмсалатын -ғандай екен, -гендей екен
тұлғасында жасалған баяндауыш бар.
Егер тоқтамағанда, аттар шынымен аран-
дағандай екен (Мұратбеков).
Бір топ баяндауы ш тар субъектіге дағды лы
істі білдіру үшін қы зм ет етеді. Ол баяндауы ш -
тар ‘-уиш + еді ’, ‘-атын (-етін) + еді’күрамында
жасалады: алушы еді, алатын еді. Осылардың
ішінде аталған қы зметке ғана ар н алған форма
-ушы еді: алушы еді, көруші еді.
Әкесі де бұл баласының сондай сезгіштігін өзге
балалардан артық санаушы еді (Әуезов).
Алушы еді' типті баяндауыштарың морфоло-
гиялық құрамы аны қ танылып тұр: ал-у-ш ы еді
(длутұйы қ етістік, -шъ/есім тудыратын жұрнақ).
Есімше баяндауыш тық ф ормаға субстантивтік
ыңғаймен енгенмен, таза қимыл-әрекет процесін
білдіреді.
Субъектіге дағды лы іс-әрекетті білдіретін
баяндауыштардың екінші түрі -атын, -етш тұлға-
лы есімшеден жұмсалады: айтатын, көретін.
Жолдың тұстары ы лғи белес-белес болатын
(Әуезов). Кейде тіпті сары тоқым ұры болған ел
ішіндегі үлкендердің өз аузынан естіген эңгімелері
де ұмытылмайтын (Сонда).
-атын, -еушятұлғалы баяндауыш қа ш ақты қ
м ағы на қосу үшін о ған бол (болды, болады)
көмекші етістігі жалғанады: келетін болды, ке-
летін болады. Бұларды да синонимдік форма ре-
тінде тануымыз керек.
Баяндауыш -атын, -етін формалы есімшеге
еді көмекш і етістігін ж алғастырып та құралады:
келетін еді, айтатын еді.
Үстіне қою түн қонақт аған мынау мұқы м
“Көкөзек ” әнмен ұйықтап, әнмен оянатын еді
(Жұмаділов).
Есімш енің еді көмекш і етістігін тіркестіруі
(келетін еді) осы грамматикалық ыңғайдағы фор-
маларға (алған еді, алып едіт.б.) тұлға ж ағы нан
бейімделуінің нәтижесі. Еді көмекш і етістігінің
қосылуы бұл баяндауыш қа ерекше мағына үсте-
мейді. Еді дағды лы істі білдіретін баяндауыш -
тың өткен ш ақты қ түріне де үстеледі: келетін
болған еді, келетін болып еді.
Ауызекі сөйлеу тілінде сөзге мәнерлілік беру
үшін өткен ш ақты қ даі дылы істі білдіретін ба-
яндауыш -ар, -^ т ұ л ғ а л ы есімше менед/көмекші
етістігінің бірігіуінен жасалады.
Ақ жібек м ол шэлі жамылып, маңдай шашын
дудыратыңқырап қояр еді (Ж ұмаділов). Алтын-
сары ақ картуз киіп, керзі етікпен жүрер еді (Мол-
дағалиев).
Осы топ қатарына ‘-ар, -е/?тұлғалы есімше +
көмекші - болар ’(айтар болар) түрінде құралған
баяндауышты да ж атқызып отырмыз. Бұл баян-
дауыш нақыл сөзді білдіретін сөйлемдерді құрай-
ды.
Ер адам таусылмай сөйлер болар (М олдаға-
лиев). Бала деген қорқар болар еді (Әуезов).
Н ақы л сөз ретінде ай ты лған д ы қ тан бұл
сойлемдер процесті білдірмейді, тұрақты қалып-
ты айтады.
Іс-әрекетті субъектінің ниет ету тұрғысынан
баяндауыштың бір түрі -ғалы, -гелі, -қалы, -келі
тұлғалы көсемше мен жүр (жүрген, жүрді), жа-
тыр, тұр көмекші етістіктерінің қосылуы арқылы
Болды
комскціі етістігінің ш ақты қ ф орма тудыру үшін ж үмсалуын алган А.Н. К ононов атаған болатын.
М үндай типті морф ологиялы қ қүрамды Н.А. Баскаков, Н.Т. Сауранбаев есімш слік ф орма деп қарайды.
Поделитесь с Вашими друзьями: |