Іс-әрекеттің  қарқынын  білдіретін

Іс-әрекетгің қарқынын білдіретін баяндауыш- 

тар жасалуы,  құрамы ж ағы нан әр қилы.  Баянда- 

уыштар етістіктің  м орф ологиялы қ формасымен 

тең  келе  бермейді.  Бұл  баяндауыш тардың  көбі 

тек істің  қарқы н ы н  білдіріп  қойм айды ,  сөйлеу- 

ш інің эм оциялы қ сезімін  қоса білдіреді.  Іс-әре- 

кеттің  қарқы н ы н  білдіретін  баяндауыш тардың 

негізгі түрлері  мыналар.

1.  Баяндауыш тың  бір түрі жатып таласты, 

Негізгі  ком поненттің  (таласты)  алдында  өзгер- 

мей  келетін  көтерме  компонент: жатып  (талас- 

ты ), жатып кеп (таласты).

беков).

дауыштар  ұқсас:  ал  кеп  сөйледі.  М ұның  ерек- 

шелігі көтерме компонент болып қатысып тұрған 

ал  кеп.

3.  Көтерме  ком понент  ал  кеп  бұйры қ  рай 

етістікпен  бірігіп  те  істің  қарқы н ы н   білдіретін 

баяндауыш құралады: ал кеп сөйле, ал кеп сөйлейін.

Бұл формадағы баяндауыш мағынасы тұрғы- 

сынан ерекше  экспрессивті.  Баяндауыш,  негізгі 

ком понент бұйрық  рай  тұлғасы нда  тұрғанм ен, 

өткен  мезгілге  қатысты іс-әрекетті білдіреді,  мор-

фологиялық тұлғаға қатысты бұйрық мағына бұл 

формада көрінбейді.  Баяндауыш  мұнымен  бірге 

созге м әнерлілік өң беру  үшін  қызмет етеді.

4.  Істің қарқы н ы н білдіретін  баяндауыштың 

тағы  бір синоним   варианты алды кеп,  сөйледі кеп 

тәрізді болып  құралады:  негізгі  компонент ретін- 

де  қатысатын  өткен  ш ақ  етістік бірінші  орында 

тұры п,  көтерме  ком понент  кеп  екінш і  орында 

тұрады.

жанов).

денциясы н  байқатады.  Баяндауыштың мағы на- 

сында айта қаларлы қ ерекш елік ж оқ,  құрамы да 

ілгеріде аталған  баяндауыш  тәріздес.  Бірақ ком- 

поненттердің орнын ауыстыру арқылы сөзді жаң- 

ғыртарлық жаңа баяндауыштық форма пайда бо- 

лы п тұр.

5.  ‘Көмектес жалғаулы тұйық рай етістікбол- 

мен  болды )  іс-әрекеттің   ұзаққа  созы л ған ы н  

білдіреді.

Мәриәм  бұлардың астьі-үстіне түсумен бол- 

ды (М айлин). Екеуі жол бойы алысып,  күресумен 

болды (Мұратбеков).