ЖАЙ СӨЙЛЕМ
637
субъектіге тән қылып, сапа тұрғы сынан айтады:
Ноянның кейбіреулерге істегендері туралы олар
бұрын да талай естіген (М ұратбеков).
Есімшеге тән осы сапа тілде екі түрлі стильдік
қызметте көрінеді:
а) өткен ш ақты қ іс-әрекеттерді баяндайтын
тексте -ған, -ген олардың өзара мезгілдік кезегін
саралауға сеп болады. Мұндайда ол -ды, -д/тұлға-
лы баяндауы ш қа қарағанда бұры ны рақ болған
іс-әрекетті білдіреді.
Біз үйемелі-сүйемелі бес ағайынды болатын-
быз, апам үйге сыртымыздан бекітіп кеткен. Ер-
теңгісін қалдырған азын-аулак нанды таласа-
тармаса жеп ап, қарнымыз аіиып, отырғанбыз
(Мұратбеков).
К о н текстегі бекітіп кет кен деген б аян д а-
уыш осы іс-әрекеттің басқа баяндуыштар атаған
іс-әрекеттерден бұрын болған жағдайын байқа-
тады. Осы стильдік міндетті -ған формалы баян-
дауыш - мына мысалдан да байқатады. Күн еңкей-
ген. Төңірек біртүрлі көңілсіз жабыркау тартып,
ұйқыны келтіреді. Біразға дейін терісіне сыймай
тырсылдап ж атқан Қанатай бетін капқа басып
ұйықтап кетті (Мұратбеков).
б) -ған, -ген статикалық мағынасына сай өмір,
табиғат бейнесін суреттеуде көп ж-үмсалады. Түн
жып-жылы, ай туып жамбаска көтеріліп қалған.
Ауыл ұйқыда, клуб ж ақтағы музыка үні де тын-
ған (Жұмаділов).
Ак-сары ж үзі албырап, бетінің ұшы қызарып
шырайлана түскен. Көз жанары таза, қайтпаған
(Жұмаділов).
М ысалға келтірілген осы тексте -ған, -ген
формалы баяндауыш ауыспалы осы ш ақ етістік-
тен болған баяндауыштармен селбесіп жұмсалып
тұр. Суреттеу, бейнелеу қажетінде көп жұмсала-
тын ауыспалы осы ш ақ тұлғасында баяндауыш-
тармен қатар келуі аталған тұлғаны ң стильдік
ы ңғайы н аны қ танытады.
-ған, -ген, -ды, -ді тұлғалы баяндауыштар
қажет жерде осылай қызмет ерекшелікгерін көрсе-
теді де, ол талап ж оқ жерде бірінің орны на бірі
жұмсалуына мүмкіншілік туады*.
Мен кеше келдім - Мен кеше келгенмін. Ос-
пан осыны көргеннен-ак С м ағұл қасынан кете
алм аған (Әуезов). Оспан осыны көргеннен-ақ
С м ағұл касынан кете алмады.
Бұлай болуы -ған, -ген формалары білдіретін
мезгілдік кесіндінің -ды, -ді арқылы білдіретін
мезгілдік кесіндіні де қамти алатындығында. Осы
м ағы налы қ ерекш елігінің арқасы нда -ған, -ген
өткен ш ақ қимыл сынды білдіретін анықтауыш
ретінде жеке-дара жұмсалады. Трактордың тұсына
жеткен кезде өткен жылдан қалған сабанның
маясына тап болды (М ұратбеков). Ақ халат ки-
ген талдырмаш жас кыз ұялш ақ жігіттің тілін
темір қасыктың сабымен басып тұрып, тамағын
көтерді (Мұратбеков).
4.
-ған еді, -ып еді тұлғасы нда келген баян-
дауыштар мағынасында да -ған, -ген формасынан
пэлен айырмашылық жоқ. -ған еді, - ып еді көбіне
құрмалас сөйлемдердің алдыңғы сыңарында не-
месе дара айтылғанымен өзара мағыналық қаты-
сы бар сойлемдердің ілгерісінің құрамында жұмса-
лады. Осындай ж ағдайда аталған формалар екі
сөйлем дерде ай ты лған о қи ғал ар д ы ң қаты сы
(м езгілдік, карсыластық) көрінетін жағдайды
білдіреді*. Осы қызмет -ған еді, -ып еді формала-
ры баяндауыштардың ерекше еншісінде.
Былтыр бір малымды айырбастап бер деп
осында кісі келіп қалғанда барып едім, қарайлас-
пады (Н ұрманов). Енемізге біраз болыңдар деген
едік, курортқа путевкам бар деп көнбей қойды
(М ұхамеджанов).
С өйлем дер ар асы н д ағы қаты сты білдіру
ыңғайында пайда болған -ған еді, -ып еді форма-
лары м ағы наж ағы нан тете болғандықтан жұмса-
луында кейде -ған, -ген формалы баяндауыштар-
мен қатар да келетіні болады.
Ғабитхан жас та болса, молдалы ғы жетік
кісі саналып, Құнанбай қолында тұрып қалған еді
(Әуезов). Бұны қаладан алып қайтқалы барған
ағасы Байтасты да, таң атар-атпастан, оятып
тұрғызып еді (Сонда).
Өткен жылы колхоз қаладан бір машина бала-
пан экелгенде, бақташы табылмай, жұрттың көбі-
*
Болы мсы зды қ мағына білдіруде
Поделитесь с Вашими друзьями: |