Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

субъектіге тән  қылып,  сапа тұрғы сынан  айтады: 

Есімшеге тән осы сапа тілде екі түрлі стильдік 

қызметте көрінеді:

а) өткен  ш ақты қ іс-әрекеттерді  баяндайтын 

тексте  -ған,  -ген олардың өзара  мезгілдік кезегін 

саралауға сеп болады.  Мұндайда ол -ды,  -д/тұлға- 

лы  баяндауы ш қа  қарағанда  бұры ны рақ  болған 

іс-әрекетті білдіреді.

(Мұратбеков).

К о н текстегі  бекітіп  кет кен деген  б аян д а- 

уыш осы  іс-әрекеттің басқа баяндуыштар атаған 

іс-әрекеттерден бұрын болған жағдайын  байқа- 

тады.  Осы стильдік міндетті -ған формалы  баян- 

дауыш  - мына мысалдан да байқатады. Күн еңкей- 

ген.  Төңірек біртүрлі көңілсіз жабыркау тартып, 

ұйқыны келтіреді.  Біразға  дейін терісіне сыймай 

тырсылдап  ж атқан  Қанатай бетін  капқа  басып 

ұйықтап кетті (Мұратбеков).

б) -ған,  -ген статикалық мағынасына сай өмір, 

табиғат бейнесін суреттеуде көп ж-үмсалады.  Түн 

жып-жылы,  ай туып жамбаска көтеріліп қалған. 

Ауыл ұйқыда,  клуб  ж ақтағы музыка үні де тын- 

ған (Жұмаділов).

Ак-сары ж үзі албырап,  бетінің ұшы қызарып 

шырайлана түскен.  Көз жанары таза,  қайтпаған 

(Жұмаділов).

М ысалға  келтірілген  осы  тексте  -ған,  -ген 

формалы баяндауыш ауыспалы осы ш ақ етістік- 

тен болған баяндауыштармен селбесіп жұмсалып 

тұр.  Суреттеу,  бейнелеу қажетінде көп жұмсала- 

тын ауыспалы осы  ш ақ тұлғасында баяндауыш- 

тармен  қатар  келуі  аталған  тұлғаны ң  стильдік 

ы ңғайы н аны қ танытады.

-ған,  -ген,  -ды,  -ді  тұлғалы  баяндауыштар 

қажет жерде осылай қызмет ерекшелікгерін көрсе- 

теді де,  ол  талап  ж оқ жерде  бірінің  орны на  бірі 

жұмсалуына мүмкіншілік туады*.

Бұлай болуы -ған,  -ген формалары білдіретін 

мезгілдік  кесіндінің  -ды,  -ді  арқылы  білдіретін 

мезгілдік кесіндіні де қамти алатындығында. Осы 

м ағы налы қ ерекш елігінің арқасы нда  -ған,  -ген 

өткен  ш ақ қимыл  сынды  білдіретін  анықтауыш  

ретінде жеке-дара жұмсалады.  Трактордың тұсына 

жеткен  кезде  өткен  жылдан  қалған  сабанның 

маясына тап болды (М ұратбеков). Ақ халат  ки- 

ген  талдырмаш  жас кыз ұялш ақ  жігіттің тілін 

темір қасыктың сабымен басып тұрып,  тамағын 

көтерді (Мұратбеков).

4. 

дауыштар мағынасында да -ған,  -ген формасынан 

пэлен айырмашылық жоқ. -ған еді,  - ып еді көбіне 

құрмалас сөйлемдердің алдыңғы сыңарында не- 

месе дара айтылғанымен  өзара мағыналық қаты- 

сы бар сойлемдердің ілгерісінің құрамында жұмса- 

лады.  Осындай  ж ағдайда  аталған  формалар  екі 

сөйлем дерде  ай ты лған   о қи ғал ар д ы ң   қаты сы 

(м езгілдік,  карсыластық)  көрінетін  жағдайды 

білдіреді*.  Осы  қызмет -ған еді,  -ып еді формала- 

ры баяндауыштардың ерекше еншісінде.

Былтыр  бір  малымды  айырбастап  бер  деп 

осында кісі келіп қалғанда барып едім,  қарайлас- 

пады (Н ұрманов).  Енемізге  біраз болыңдар  деген 

едік,  курортқа  путевкам  бар  деп  көнбей  қойды 

(М ұхамеджанов).

С өйлем дер  ар асы н д ағы   қаты сты   білдіру 

ыңғайында  пайда болған -ған еді,  -ып еді форма- 

лары  м ағы наж ағы нан тете болғандықтан жұмса- 

луында  кейде -ған,  -ген формалы баяндауыштар- 

мен  қатар да келетіні болады.

Ғабитхан  жас  та  болса,  молдалы ғы  жетік 

кісі саналып,  Құнанбай қолында тұрып қалған еді 

(Әуезов).  Бұны  қаладан  алып  қайтқалы  барған 

* 

Болы мсы зды қ  мағына  білдіруде