Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

2.  Көмекші етістіктер, есімдер сөз табын тал- 

ғам ай,  тек  сөздің  баяндауы ш ты қ  қызметі.нің 

ы ңғайы на  қарай тіркесетін болса.  Мысалы: кел- 

әсіресе,  модалдық  м ағы на  тудыратын  көмекш і 

сөздердің жұмсалуына тән;

3. Негізгі сөз тиянақты баяндауыштық тұлғада 

тұрып,  көм екш і сөз соны ң  үстіне  үстеліп тұрса, 

бұл  аны қ  баяндауы ш ты қ  ф орма болғаны :  көрді 

4.  Баяндауыштық форма қатарына бір сөздің 

синтаксистік тәсілмен қайталанып жасалған түрі 

жатады: көруін көрді, келгенім келген, айтудай айт- 

Баяндауыштың жасалу амалдары алуан түрлі. 

Олардың жасалуын  негізінен  мынадай  үш түрге 

бөліп  қарауға болады.

1.  Дара  және  күрделі  сөздердің  баяндауыш  

ретінде жұмсалуы: Шөп көгерді (көгере бастады, 

2. Т иянақты  баяндауыш  қызметіндегі сөздің 

үстіне көмекші сөздер үстеліп, синтаксис аясын- 

да жасалатын  күрделі баяндауыш тық формалар: 

3.  Т олы қ  м ағы налы   сөздердің  қайталаны п 

тіркесуі немесе дара сөздердің  меңгеріле тіркесуі 

арқылы  жасалуы:  айтуын  айтты,  келгенді  шы- 

Баяндауы ш ты ң  формалары  алуан  түрлі,  әрі 

көп болғанмен, олардың көпшілігі негізгі бір ма- 

ғы наны  түрліше білдіру үшін  қызмет етеді.  Сон- 

ды қтан  баяндауыш тарды  атқаратын  қызметіне 

(білдіретін  м ағы насы на)  қарай  топтап  тану  ке- 

рек.  Баяндауы ш тарды  білдіретін  м ағы насы на 

қарай былай топтауға болады:

1.  іс -ә р е к е т т ің ,  сап ан ы ң   б олм ы сқа  ш ақ 

жөнінен қатынасын білдіретін баяндауыштар (келе 

2.  Іс-әрекеттің қарқы ны н білдіретін баянда- 

уыштар (жүгірді-ай кеп т.т.)

3.  Іс-әрекетті қалпына қарай атайтын баянда- 

уыштар: өсейін деді (деп тұр),  өсетін,  өсуші еді т.т.

4. Іс-әрекетті субъектінің қалауы ретінде атай- 

тын баяндауыштар: келмекші, келгелі жүр (түр, 

отыр), келгісі бар,  оқығысы келеді.

5.  Іс-әрекетті  субъектінің  бұйры ғы   ретінде 

атайтын  баяндауыштар: көр,  көрсін,  көрейін,  көр 

деген соң көр,  көрмейсің т.т.

6.  Іс-әрекетті міндеттеу, ұсыныс ретінде атай- 

тын  баяндауыштар: оруы керек,  оруы тиіс,  оруың 

ғой  т.т.

7. 

сы нан  атайтын  (модалдық)  баяндауыш тар: кел- 

Осы әр топқа кіретін  баяндауыштық форма- 

лардың өзара қатынасын,  м ағы на,  қызмет ерек- 

шеліктерін ашуда ескертетін жайлар,  қойылатын 

критерийлер анық болуға тиіс.  Қазақ тілінің грам- 

матикасы жөніндегі еңбектерде ф ункция ж ағы - 

нан жуық формалардың мағынасын ашудағы ала- 

лы қтар осыны байқатады.  Оны  есімше -ған  мен 

жүрді типтес өткен ш ақты қ формаларын даралау 

талаптарынан көруге болады.  Етістіктің -ған,  -ген 

тұлғалары  арқылы ж асалған  ш ақты қ формалар 

бір  еңбектерде  бұры нғы   өткен  ш ақ деп  аталса, 

екінші бір еңбекте контекстке таяу өткен шақ фор- 

масы мен бұрынғы өткен ш ақ формаларына қар- 

сы  қойы лы п жұмсалатын  өткен  ш ақты қ  форма 

деп саналады.

Тілдегі  бірқатар  си ноним дік  формалардың 

жұмсалуына қарағанда,  әр грамматикалық фак- 

тіге жеке дара мағына іздеу дұрыс бола бермейтін 

сияқты.  Өзара синонимдес келген формалардың 

бірі  аналогия  заңды лы ғы ны ң  әсерімен  немесе 

сөзді түрлендіру мақсатында  ғана пайда болады, 

ол өзгеше м ағы на білдірмеуі мүмкін.  Синоним- 

дес баяндауыш тық формаларды ң  м ағы на,  қы з- 

мет ерекшелігін сөз еткенде  мына жайларды ес- 

керуіміз керек:

1. Әр форманың мағынасы,  қызметі осы күнгі 

ж айы на  сүйеніп,  өзі  қатарлас  формалармен  са- 

лыстыру арқылы ашылады.  О ны ң генезисін  қуу 

форманың бүгінгі  күйін дұрыс тануға негіз бола 

бермейді,  ол тек соған себепші болуы  мүмкін.

2.  Синонимдес формалар ылғи дара мағына- 

лы қ реңк білдіре бермейді.  Олар бір ортақ мағы- 

наны білдіріп,  бір жұмсалуы ж ағы нан  белгілі  бір 

синтаксистік аяға бейімделіп дараланады.

3.  Бірқатар  синоним дес  формалар  тілдегі 

формалардың дамуы,  өзгеруі нәтижесінде  пайда 

болады да,  олар м ағы на,  қы змет ж ағы нан дара- 

лан бай   ы лғи  тең  түсуі  м үм кін.  М ысалы:  -м ақ, 

-мек,  -мақшы,  -мекші.

3.3.2.1.  Ш ақ  мағыналы  баяндауыштар

Ш ақ  мағыналы  баяндауыш тар  ретінде  не- 

гізінен  аш ы қ рай  етістіктер жұмсалады.  Преди- 

кативтік м ағы наны ң  компоненті болып  қалып- 

тасқан шақ формалары түгелдей баяндауыш құра- 

мында ғана көріне алады.

V

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: